Η διονυσιακή λατρεία στην αρχαία Αλίαρτο

Γράφει ο Κος Πάρις Βαρβαρούσης – Πανεπιστήμιο Αθηνών

Η διονυσιακή λατρεία γιορτάζονταν στην αρχαιότητα σε αρκετές ελληνικές πόλεις, ιδιαίτερα στη Βοιωτία, όπως αποτυπώνεται σε πληθώρα κτερισμάτων που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη και κοσμούν το αρχαιολογικό μουσείο Θηβών.
Στην αρχαία Αλίαρτο είχε καθιερωθεί ιδιαίτερη γιορτή για το Διόνυσο, γνωστή ως Θεοδαίσια. Σε απόσπασμα του Kαλλίμαχου που ανάγεται στα μέσα περίπου του 4ου π.X. αιώνα, αναφέρεται ότι τα θεοδαίσια εορτάζονταν σε μια πηγή της Αλιάρτου, την Κισσούσα: «… η Αλίαρτος τελεί κοντά στην πηγή Κισσούσα την κρητική εορτή Θεοδαίσια» (Καλλίμαχος, Αίτια ΙΙΙ, 40-42).

Κισσούσα

Τα θεοδαίσια, κατά τον Καλλίμαχο, ήταν μια «κρητική γιορτή», η οποία μεταφέρθηκε στην Αλίαρτο μέσω του Ραδάμανθυ. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Ραδάμανθυς, γιος του Δία και της Ευρώπης, βρέθηκε αυτοεξόριστος στη Βοιωτία, για ν’ αποφύγει το φθόνο του αδελφού του Μίνωα.

Γνωρίστηκε με την Αλκμήνη, την οποία και νυμφεύθηκε μετά τον θάνατο του συζύγου της Αμφιτρύωνα και ζήσανε μαζί μέχρι το θάνατό τους στην πόλη Ωκαλέα της Αλιαρτίας χώρας, όπως μας ενημερώνει ο Απολλόδωρος (Βιβλιοθήκη 2,69): «Διὸς παῖς Ῥαδάμανθυς κατῴκει δὲ ἐν Ὠκαλέᾳ». Ο Πλούταρχος (Λύσανδρος 28) σημειώνει ότι τα μνήματα της Αλκμήνης και του Ραδάμανθυ βρίσκονταν κοντά στην πηγή Κισσούσα της Αλιάρτου.

Στα θεοδαίσια οι Αλιάρτιοι τιμούσαν το θεό ως προστάτη της γονιμότητας και των καλλιεργειών, κυρίως της αμπέλου.

Στη γιορτή αυτή ετοίμαζαν γεύματα με άφθονο κρασί, όπως συνηθιζόταν σε κάθε διονυσιακή λατρεία και προσκαλούσαν τον Διόνυσο για ευωχία, γιατί πίστευαν ότι έπαιρνε μέρος σ’ αυτά. Παράλληλα, οι Αλιάρτιοι τιμούσαν και τις τρωφούς του Διονύσου, τις Nύμφες.

Οι πηγές αναφέρουν ότι ο Διόνυσος ανατράφηκε από την Ινώ, αδελφή της Σεμέλης και γυναίκα του Αθάμαντα, βασιλιά του Ορχομενού, η οποία στη συνέχεια τον παρέδωσε στις Νύμφες του Ελικώνα. Κατά τον Ομηρικό Ύμνο (Εις Διόνυσον), το βρέφος Διόνυσος δόθηκε από την Ινώ στις καλλίκομες Νύμφες, οι οποίες και τον ανέθρεψαν στης «Νύσης εν γυάλοις».

Σύμφωνα με τον Στράβωνα (Γεωγραφικά 9, 405), στον Ελικώνα υπάρχει τοποθεσία με το όνομα Νύσα την οποία αρκετοί ερευνητές ταύτιζαν με την ομηρική Νύσα: «Νίσαν ρε ζαθέην». Η γέννηση του Διονύσου συνδέεται, όμως, και με άλλους μύθους που είναι αποτέλεσμα της επιθυμίας των τοπικών κοινωνιών να προσαρμόσουν ανάλογα τη διονυσιακή λατρεία τους.

Ανεξάρτητα, όμως, από τις διάφορες μυθολογικές εκδοχές, βέβαιο είναι ότι οι Αλιάρτιοι τελούσαν τη Διονυσιακή λατρεία (θεοδαίσια) και πίστευαν ότι ο Δίας εμπιστεύτηκε το γιό του Διόνυσο στις Νύμφες του Ελικώνα για να τον αναθρέψουν, οι οποίες τον έλουζαν στην πηγή Κισσούσα που το νερό της είχε χρώμα κρασιού.

Κατά τον Πλούταρχο (Λύσανδρος 28) οι Νύμφες του Ελικώνα «έλουζαν τον Διόνυσο όταν ήταν ακόμα βρέφος στην πηγή Κισσούσα της Αλιάρτου που το νερό της είχε χρώμα κρασιού, ήταν κρυστάλλινο, έλαμπε κι ήταν καθαρό και γλυκόπιοτο».

Αναμφίβολα, ο μύθος της πηγής, από την οποία έτρεχε κρασί τις ημέρες της διονυσιακής λατρείας, δηλώνει την επιθυμία των Αλιαρτίων για κοινό γλέντι με το θεό. Οι πηγές αναφέρουν ότι και στην Άνδρο, κατά τη γιορτή του Διονύσου, έτρεχε μέσα από το ιερό του θεού από μόνο του κρασί για επτά ημέρες.

Η λατρεία του Διονύσου στην Αλίαρτο πιστοποιείται και από κτερίσματα σε νεκροταφείο της πόλης και επιτύμβιες στήλες οι οποίες είναι διακοσμημένες με στεφάνια από φύλλα κισσού και αμφορείς κρασιού, σύμβολα του Διονύσου, που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Πιο συγκεκριμένα στα ευρήματα του βυζαντινού ναΐσκου της Αγίας Κυριακής της Αλιάρτου, χτισμένου σε περιοχή αρχαίου νεκροταφείου, γίνεται εμφανές το στοιχείο των συμβόλων του Διονύσου.

Επίσης, μια σειρά από αθύρματα από το αρχαίο νεκροταφείο της Αλιάρτου, συνδέονται άμεσα με τη διονυσιακή λατρεία και συγκεκριμένα με είδος σατύρων που αποσκοπούσαν στο να ψυχαγωγούν και να διασκεδάζουν με χορούς και τραγούδια τον θεό.

Αναμφίβολα η λατρεία του Διονύσου σε γνωστή πηγή του Ελικώνα που το νερό της ήταν «οἰνωπὸν ἐπιστίλβει τὸ χρῶμα», κατά τον Πλούταρχο, πρόσφερε ευκαιρίες στην τοπική κοινωνία για πολιτισμική ανάδειξη μέσα από την προβολή της σε περιφερειακό επίπεδο και λειτουργούσε ως παράγοντας ισχύος.

Η άμεση συσχέτιση της λατρείας του Διονύσου στην πηγή Κισσούσα με τους μύθους της Κρήτης μέσω του Ραδάμανθυ και ακόμα τους μύθους της Θήβας μέσω της Αλκμήνης, εξυπηρετούσε αυτό το σκοπό.

Ο Πλούταρχος αναφέρει (Λύσανδρος 28), ότι οι Αλιάρτιοι έδειχναν (δεικνύουσιν) με καμάρι σε επισκέπτες τα μνημεία της Αλκμήνης και του Ραδάμανθυ στην περιοχή αυτή.