Μια δραματική ερωτική ιστορία στην αρχαία Αλίαρτο

Γράφει ο κος Πάρις Βαρβαρούσης- Πανεπιστήμιο Αθηνών

Ο Πλούταρχος στο σύγγραμμά του Ἠθικὰ («ἐρωτικαὶ διηγήσεις» 771E - 772C) παρουσιάζει ορισμένες ανθρώπινες ιστορίες από την αρχαιότητα γεμάτες συναίσθημα και ένταση, μεταξύ των οποίων και μια από την αρχαία Αλίαρτο.

Προτέλεια: Οι μνηστευμένες κόρες της Αλιάρτου τελούν την προκαταρκτική θυσία στις Νύμφες

Ἐν Ἁλιάρτῳ τῆς Βοιωτίας, γράφει, υπήρχε μια εντυπωσιακή κοπέλα ξεχωριστής ομορφιάς ονόματι Αριστόκλεια, την οποία, όμως, διεκδικούσαν για σύζυγο δύο νεαροί μνηστήρες, ο Καλλισθένης από την Αλίαρτο (Καλλισθένης Ἁλιάρτιος) και ο Στράτων από τον Ορχομενό (Στράτων Ὀρχομένιος).

Ο Στράτων, που καταγόταν από μεγάλη και ευκατάστατη οικογένεια, γνωστή σε όλη τη Βοιωτία, ήταν βαθιά ερωτευμένος με την Αριστόκλεια, την οποία έτυχε να δει για πρώτη φορά στην πηγή Ερκύνη της Λιβαδειάς, όταν αυτή συμμετείχε ως κανηφόρος σε ιερή τελετή. Ο Αλιάρτιος Καλλισθένης φέρεται, όμως, να ήταν σε πλεονεκτικότερη θέση, αφού ήταν και συμπολίτης της και της ταίριαζε περισσότερο (προσήκων τῇ κόρῃ). Η διεκδίκηση της κοπέλας από τους δύο μνηστήρες εξελίχτηκε σε απροσδόκητη περιπέτεια με φοβερό τέλος.

Η δραματική ιστορία παρουσιάζεται από τον Πλούταρχο ως πραγματικό γεγονός που έλαβε χώρα στην πηγή της Αλιάρτου Κισσούσα, όπου κατά το έθιμο οι μνηστευμένες κόρες τελούσαν τα «προτέλεια», πρόσφεραν, δηλαδή, θυσίες στις Νύμφες του Ελικώνα (κατῄει ταῖς Νύμφαις τὰ προτέλεια θύσουσα), τις οποίες θεωρούσαν ως προστάτριες του γάμου.

Ο Θεοφάνης, πατέρας της Αριστόκλειας, που προετοίμαζε τη γαμήλια τελετή, διαισθανόταν την ιδιαίτερη προτίμηση της κόρης του για τον Αλιάρτιο Καλλισθένη, αλλά δυσκολευόταν να πάρει θέση, γιατί δεν ήθελε να δυσαρεστήσει τον Ορχομένιο Στράτωνα που έδειχνε ανοιχτά το ενδιαφέρον για την κόρη του, αλλά και τον φοβόταν σ’ ένα βαθμό επειδή ήταν αρκετά πλούσιος. Έτσι, αποφάσισε να απευθυνθεί στο Τροφώνιο, για να ζητήσει τη γνώμη του μαντείου (τῷ Τροφωνίῳ ἐπιτρέψαι), σχετικά με την επιλογή του γαμπρού. Ο Ορχομένιος νεαρός, όμως, θαμπωμένος από τα αισθήματα που έτρεφε στην Αριστόκλεια και επειδή θεωρούσε τον εαυτό του ανώτερο από τον Αλιάρτιο αντίζηλό του, πρότεινε στον πατέρα της κόρης, να κάνει την εκλογή η μελλόνυμφη με την ελπίδα ότι η ίδια θα ανταποκρινόταν στα αισθήματά του.

Τότε ο Θεοφάνης ρώτησε την κόρη του, μπροστά σε όλους, για την προτίμησή της. Η Αριστόκλεια έδειξε αμέσως τον Καλλισθένη για μελλοντικό σύζυγό της (ἡ δὲ τὸν Καλλισθένην προύκρινεν) και ο Στράτων, βαθιά πληγωμένος από την απόφαση αυτή, έσκυψε το κεφάλι και ντροπιασμένος έφυγε για τον Ορχομενό, χωρίς να πει λέξη. Μετά, όμως, από δυο μέρες πήγε πάλι στο σπίτι του Θεοφάνη, όπου βρισκόταν και ο Καλλισθένης, και τους ζήτησε, υποκρινόμενος, να παραμείνει φίλος τους. Ο Θεοφάνης ανακουφισμένος από την έκβαση, προσκάλεσε τον άτυχο Στράτωνα στο γαμήλιο γλέντι που επρόκειτο να ακολουθήσει σε λίγες ημέρες.

Την παραμονή του γάμου, η Αριστόκλεια πήγε με φίλες της στην κρήνη Κισσούσα, για να τελέσει την προκαταρκτική θυσία (προτέλεια), όπως συνηθιζόταν, προς τιμήν των Νυμφών. Η τελετή αυτή ήταν γνωστή και σε άλλες ελληνικές πόλεις, όπως αναφέρουν σχετικές πηγές (ὃτι προτέλεια ή προ τῶν γάμων θέα).

Ο Στράτων, όμως, ερωτευμένος ακόμα με την Αριστόκλεια, δεν μπορούσε να δεχθεί ότι έχασε την αγαπημένη του και οργάνωσε την απαγωγή της. Με ομάδα φίλων του παραμόνευε στην κρήνη Κρισούσα, για να πιάσει την Αριστόκλεια, όταν θα πλησίαζε. Μόλις, όμως, ο μνηστήρας, πλέον, της νύμφης Καλλισθένης, ενημερώθηκε για τις κινήσεις του αντιζήλου του, έσπευσε και αυτός με φίλους του, για να τη σώσει από τα χέρια των απαγωγέων. Ακολούθησε άγρια συμπλοκή και εκεί, πάνω στον καυγά, καθώς την τραβούσαν πότε ό ένας και πότε ο άλλος, η Αριστόκλεια έμεινε νεκρή στα χέρια τους, χωρίς να το καταλάβουν.

Ο Καλλισθένης, αντικρίζοντας τη θλιβερή εικόνα της άτυχης νύφης, πήρε τρομαγμένος το δρόμο για τα βουνά και δεν ξαναγύρισε ποτέ στην Αλίαρτο, ούτε έμαθε κανείς ποτέ για την τύχη του, ενώ ο βαρύτατα πληγωμένος Στράτων αυτοκτόνησε με μαχαίρι πάνω στο νεκρό σώμα της Αριστόκλειας (ἐπικατέσφαξεν ἑαυτὸν).

Στο σημείο αυτό ολοκληρώνεται και η αφήγηση του Πλουτάρχου, ο οποίος μας πρόσφερε μια ζωντανή εικόνα πάθους και έντασης της εποχής εκείνης.

Δεν γνωρίζουμε, όμως, αν η ιστορία αυτή είναι πραγματική ή επινόηση του συγγραφέα. Η κρήνη Κισσούσα, ωστόσο, στην οποία εξελίχθηκε η δραματική αυτή περιπέτεια, αναφέρεται και σε άλλο κείμενο του Πλουτάρχου (Λύσανδρος 28), όπου κατά τη μάχη της Αλιάρτου (395 π.Χ.) είχαν κρυφθεί εκεί Θηβαίοι οπλίτες, για να αιφνιδιάσουν το Σπαρτιάτη στρατηγό Λύσανδρο, ο οποίος επιχείρησε να καταλάβει την οχυρωμένη με τείχη Αλίαρτο. Αλλά και τα ονόματα των πρωταγωνιστών της ιστορίας αυτής, ιδιαίτερα της Αριστόκλειας, απαντώνται συχνά σε διάφορες αρχαίες επιγραφές.

Όλα αυτά τα στοιχεία συνηγορούν υπέρ μιας πραγματικής ιστορίας την οποία ο Πλούταρχος θέλησε να ενσωματώσει στο σύγγραμμά του και με τον τρόπο αυτό να μας αφήσει μια πολύτιμη παρακαταθήκη σχετικά με συγκινητικές πτυχές της ζωής απλών ανθρώπων της Βοιωτίας. Αλλά και αν, ακόμα, εκλάβουμε ότι η ιστορία αυτή ήταν έμπνευση του συγγραφέα, τούτο φανερώνει μια μορφή κύρους και αναγνώρισης των παραδόσεων και εθίμων που είχαν αναπτύξει τοπικές βοιωτικές κοινωνίες σε βασικούς τομείς της ζωής (γάμος, εορτές).

Ο σεβασμός στη γυναίκα, όπως αναδεικνύεται στο πρόσωπο της Αλιάρτισας κόρης, ιδιαίτερα, από πλευράς πατέρα, παραπέμπει σ’ ένα υψηλό σύστημα αξιών και έναν αναπτυγμένο κοινωνικό πολιτισμό στην αρχαία Βοιωτία που ξεπερνά, ακόμα, αρκετές κοινωνίες των ημερών μας.

Τέλος, μπορούμε να υπογραμμίσουμε και ορισμένες σημειολογικές ερμηνείες για τις εικόνες και αντιλήψεις που είχαν μείνει στην παράδοση της εποχής εκείνης, όπως π.χ. ο πλούσιος Ορχομένιος νεαρός από αρχοντική οικογένεια, που παραπέμπει στο μεγάλο πολιτιστικό κέντρο της Βοιωτίας τον Ορχομενό. Επίσης, η όμορφη Αλιάρτισα κόρη και η κρήνη Κισσούσα με τα «προτέλεια» εκφράζει την τοπογραφική ομορφιά και τη μεγάλη και συναρπαστική ιστορία της αρχαίας Αλιάρτου, κτισμένη σε μικρό λόφο ανάμεσα στην Κωπαΐδα και τις καταπράσινες πλαγιές του Ελικώνα με τις πολυάριθμες πηγές του. Αλλά και η Λιβαδειά προβάλλεται με το Τροφώνιο και τις ιερές τελετές, στις οποίες συμμετείχαν και κόρες από γειτονικές πόλεις ως μια αρχόντισσα της Βοιωτίας.