Ογχήστια :Αρματοδρομίες προς τιμήν του Ποσειδώνα στην Ογχηστό‏ της Βοιωτίας

Ιτωνία Αθηνά

Του Κου Πάρι Βαρβαρούση -Πανεπιστήμιο Αθηνών

Η Ογχηστός ήταν μια μικρή πόλη της Βοιωτίας με ιδιαίτερη ακμή κατά τα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια και αναδείχθηκε από τους Βοιωτούς σε θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της Ομοσπονδίας τους, αρχικά με την Αμφικτιονία της Ογχηστού και στη συνέχεια με το Κοινό των Βοιωτών. Κατά τον Στράβωνα (9, 33, 1) η Ογχηστός διέθετε ιερό του Ποσειδώνα που αποτελούσε χώρο κοινής λατρείας και εορταστικών εκδηλώσεων στην πρώτη ακόμα περίοδο οργάνωσης των βοιωτικών πόλεων. 

Ιτωνία Αθηνά, πήλινο ειδώλιο, βρέθηκε σε αρχαίο νεκροταφείο της Αλιάρτου (Βλ. Β. Αραβαντινός: “Το Αρχαιολογικό Μουσείο των Θηβών”, ΟΛΚΟΣ, 2010)

 Oι εκδηλώσεις αυτές συνοδεύονταν από ιππικούς αγώνες,  που γίνονταν προς τιμή του «κοσμοσείστη Ποσειδώνα που κατοικεί στην Ογχηστό» (Πίνδαρος, 4^ος  Ισθμιόνικος, Γ΄ 20) με τις «πασίγνωστες νίκες των γοργοπόδαρων αλόγων», οι οποίοι  ελάμβαναν χώρα στις «ογχήστιες ακρολιμνιές» (Πίνδαρος, Ίσθμια IV 21, Ι 33)

            Σε άλλο απόσπασμα του Πινδάρου αναφέρεται ότι οι ιππικοί αγώνες ξεκινούσαν από το ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς και κατέληγαν στο άλσος της Ογχηστού. “νίκαις, αἷς ἐν ἀιόνεσσιν Ὀγχη[στοῦ κλυ]τᾶς, ταῖς δὲ ναὸν Ἰτωνίας α[ — ]α χαίταν στεφάνοις ἐκόσμηθεν Παρθ” (2. 46). 

            Προφανώς, οι αγώνες αυτοί ακολουθούσαν τον αρχαίο δρόμο στις όχθες της Κωπαΐδας, όπου ήταν κτισμένες οι πόλεις Ογχηστός και Αλίαρτος, αν και δεν αναφέρεται η πόλη με το ιερό της Αθηνάς.

 Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι η Αθηνά ήταν προστάτιδα θεά της Αλιάρτου και υπήρχε ιερό της στην ακρόπολη της αρχαίας πόλης, το οποίο έφερε στο φως ο Άγγλος αρχαιολόγος R.P. Austin (Excavations at Haliartos”, BSA 32, 1931/32: 180-212). Ιερό της Αθηνάς υπήρχε, επίσης, στην Κορώνεια, όπου γιορτάζονταν τα Παμβοιώτια, γιορτή που οργάνωνε το Κοινό των Βοιωτών. Η Αλίαρτος, στην επικράτεια της οποίας ανήκε η Ογχηστός, είχε κάθε λόγο να διοργανώνει τις εορταστικές αυτές εκδηλώσεις,  ιδιαίτερα στην περίοδο που λειτουργούσε η Αμφικτιονία της Ογχηστού.

Ο Ορχομενός, ως μεγάλο πολιτιστικό κέντρο της Βοιωτίας, όπως και η Θήβα ως κυρίαρχη δύναμη, θα πρέπει να είχαν, επίσης, ενδιαφέρον για τη διοργάνωση των  σχετικών εκδηλώσεων, αλλά η αναφορά του Πινδάρου ότι οι αγώνες αυτοί γίνονταν στις «ογχήστιες ακρολιμνιές» (Ίσθμια IV 21, Ι 33), στις νοτιοανατολικές, δηλαδή, όχθες της Κωπαΐδας, που αποτελούσαν τμήμα της Αλιαρτίας χώρας, συνηγορεί υπέρ της Αλιαρτου. Στα σχόλια στο Ψ 346 της Ιλιάδας αναφέρεται ότι ο Ποσειδώνας έδωσε ως δώρο στο βασιλιά της Αλιάρτου Κοπρέα τον ίππο Αρίωνα ((Ποσειδῶν μὲν αὐτόν Κοπρεῖ τῷ Ἁλιαρτίῳ δίδωσιν). Η ιδιότητα του θεού ως προστάτη των ίππων (Ἵππιος Ποσειδῶν) αντανακλάται, επομένως, στις ιδιαίτερες εορταστικές εκδηλώσεις με ιπποδρομίες που διοργανώνονταν προς τιμήν του στην περιοχή αυτή.

Με αναφορά τις εορταστικές εκδηλώσεις «Ογχήστια», οι Αλιάρτιοι έκοψαν νομίσματα (πεντάδραχμα) προς τιμήν του Ποσειδώνα. Με αυτά οι Αλιάρτιοι ήθελαν, αφενός, να τιμήσουν τον Ποσειδώνα και, αφετέρου, να δηλώσουν ότι η Ογχηστός με το ιερό της ανήκε στην επικράτειά τους.

Νόμισμα Αλιάρτου (400 π.Χ. περίπου) με τον Ποσειδώνα να κρατά την τρίαινα και την επιγραφή «ΑΡΙΑΡΤΙΟΝ».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει απόσπασμα του Ομηρικού Ύμνου Στον Απόλλωνα όπου περιγράφονται οι ιππικοί αγώνες στην Ογχηστό, ως αρματοδρομίες.  Συγκεκριμένα, στους στ.  225-238, αναφέρονται τα εξής:

«Κι έφυγες από κεί (την πανίερη Θήβα) κατόπι ω μακροβόλε Απόλλων κι ήρθες στην Ογχηστό στο Ποσειδώνιο άλσος το λαμπρό. Εκεί που το νιοδάμαστο πουλάρι ξανασαίνει αν κι είναι φορτωμένο τραβώντας όμορφα άρματα, κι ο ανδρείος ηνίοχος χάμω πηδώντας απ’ τον δίφρο πάει πεζός. Και τότε τα πουλάρια κείνα τα οχήματα με θόρυβο τα σέρνουν απ’ την ηνιόχηση αφημένα. Κι αν συντριφτούνε τ’ άρματα στο άλσος το πυκνόδεντρο περιποιούνται τ’ άλογα και τ’ άρματα ακουμπώντας τα τ’ αφήνουν. Γιατί απ’ τα πρώτα χρόνια έτσι ήταν το όσιο έθιμο. Αυτού στον άνακτα [Ποσειδώνα] προσεύχονται και του θεού μερίδιο μένει η δίφρος».

Η Αμερικανίδα καθηγήτρια Annette Teffeteller (The Chariot Rite at Onchestos, The Journal of Hellenic Studies 121/2001:160) κατανοεί την παραπάνω ποιητική περιγραφή ως εξής: Οι ηνίοχοι που συμμετείχαν στις αρματοδρομίες, όταν έφθαναν με το άρμα τους στην είσοδο του ιερού χώρου, πηδούσαν κάτω και άφηναν τα άλογα ελεύθερα να συνεχίσουν το τρέξιμο μέσα στο πευκόφυτο άλσος. Αν το άρμα συντριβόταν, αυτό ήταν καλός οιωνός, γι’ αυτό τα κομμάτια του τα αφιέρωναν στο ιερό, ενώ τα άλογα των αρμάτων έπαιρναν την ευλογία του Ποσειδώνα και τα φρόντιζαν ιδιαίτερα.

Μια διαφορετική κάπως ερμηνεία δίνει  ο Ε. Sokolowski (On the Episode of Onchestus, Transactions and Proceedings of the American Philological Association 91/1960:380), ο οποίος θεωρεί ότι οι ηνίοχοι μόλις πλησίαζαν στον ιερό χώρο, πηδούσαν κάτω από το άρμα και προχωρούσαν πεζοί. Κατά την άποψή του, δεν είναι δυνατόν τα άλογα να αφήνονταν ελεύθερα να καλπάσουν, όπου ήθελαν. Αν κάποιος ηνίοχος εισερχόταν με το άρμα του στο άλσος του Ποσειδώνα, ήταν υποχρεωμένος να κρατήσει μόνο το άλογό του. Το άρμα του έμενε εκεί ως αφιέρωμα. 

Σημερινή άποψη της Ογχηστού με ερείπια.  Στο βάθος, η Αλίαρτος  με τον Ελικώνα, η Κωπαΐδα και ο αυτοκινητόδρομος που κατά πάσα πιθανότητα συνέπιπτε με τον αρχαίο δρόμο, όπου πραγματοποιούνταν οι αρματοδρομίες και οι ιππικοί αγώνες.

Προφανώς, οι εορταστικές αυτές εκδηλώσεις ήταν γνωστές και στις άλλες πόλεις της Βοιωτίας, οι οποίες θα συμμετείχαν στους αγώνες αυτούς, αν και δεν υπάρχουν άλλες σχετικές πηγές.