Νερόμυλοι κι ανεμόμυλοι: πού χάθηκαν και τι μπορούν να μας προσφέρουν σήμερα;

Η Μαρία Γρυπάρη, πρόεδρος του Ινστιτούτου των Ελληνικών Μύλων μας μιλά για την ιστορία των μύλων στην Ελλάδα και τις δυνατότητες αξιοποίησής τους

— Ποια είναι η σημασία των νερόμυλων; Ο νερόμυλος είναι η πρώτη μηχανή παραγωγής έργου που κατασκεύασε ο άνθρωπος με τη χρήση φυσικής, ήπιας και ανανεώσιμης πηγής ενέργειας. Με τη δύναμη που δημιουργεί η πτώση του νερού από ψηλά ή η ροή του και με τη βοήθεια του τροχού, εφεύρεση που άλλαξε τον ρου της Ιστορίας, κινήθηκαν απλές και στη συνέχεια πολύπλοκες μηχανές που κάλυψαν τις περισσότερες ανάγκες των προβιομηχανικών κοινωνιών, αντικαθιστώντας στις πρώιμες μηχανές την ανθρώπινη ή ζωϊκή δύναμη (χειρόμυλοι και ζωόμυλοι), κινητήριες δυνάμεις πριν από το νερό και τον αέρα.

Ο αλεστικός νερόμυλος είναι πιθανότατα εξέλιξη των όρθιων αντλητικών τροχών υδροδότησης των πρώτων οργανωμένων οικιστικών συνόλων και των καλλιεργειών τους στις εύφορες κοιλάδες των ποταμών της Μεσοποταμίας. Διαδόθηκε απ' τους Ρωμαίους τον 1ο μ.Χ. αιώνα σε Ανατολή και Δύση, επιβιώνοντας ως τα μέσα του 20ού αιώνα.

Οι ανεμόμυλοι στην Ελλάδα, σε αντίθεση με τους ευρωπαϊκούς, που συχνά ήταν ξύλινοι ή χτισμένοι με τούβλα, είναι πέτρινοι πυργόμυλοι με κωνική στέγη, την τρούλα, ξύλινη ή χόρτινη, δεμένη σε ξύλινο σκελετό.

Στις πολυποίκιλες εφαρμογές του, όπως είναι ο ζαχαρόμυλος, ο χαρτόμυλος, ο ρυζόμυλος, ο μπαρουτόμυλος, τα νεροπρίονα, τα υδροκίνητα ακονιστήρια κι ο σιδερόμυλος, το λιοτρίβι κ.ά., ο αλεστικός νερόμυλος αναμφίβολα κατέχει την πρώτη θέση με τη συμβολή του στην άλεση των καρπών της γης σε αλεύρι, την πρώτη ύλη για τον «άρτον τον επιούσιον», το βασικό είδος διατροφής του ανθρώπου. Η λειτουργία του βασίζεται στην περιστροφή της απαναριάς μυλόπετρας στην ακίνητη καταριά μυλόπετρα, χάρη στην περιστροφή της όρθιας (κατακόρυφης) ή οριζόντιας φτερωτής που είναι τοποθετημένη κάτω απ' τον μύλο (χούρχουρη) και γυρίζει με τη δύναμη του νερού που πέφτει από ψηλά μέσα σε κτιστούς υδατόπυργους ή ξύλινους σωλήνες (τα βαγένια).

Συχνά το νερό οδηγείται απ' την πηγή μέσα σε λιθόκτιστα μυλαύλακα (νεραύλακα), μερικές φορές δε και με τη βοήθεια εντυπωσιακών υδραγωγείων που καταλήγουν στον υδατόπυργο. Το πολύτιμο νερό κινούσε έναν νερόμυλο, όμως συνηθέστερα είναι τα συγκροτήματα αλεστικών μύλων, συχνά σε συνδυασμό με εγκαταστάσεις περισσοτέρων μορφών υδροκίνητων εργαστηρίων (αλευρόμυλοι, λιοτρίβια, νεροπρίονα, μαντάνια και εκκοκιστήρια, μονάδες παραγωγής ρεύματος κ.ά.) για την εξοικονόμηση του νερού. Οι περισσότεροι νερόμυλοι εγκαταλείφθηκαν απ' τη δεκαετία του '50. Το υδάτινο περιβάλλον και η ανθρώπινη επέμβαση ή αδιαφορία γρήγορα τους εξαφάνισαν. Επειδή, όμως, ο ρόλος τους πριν από τη χρήση του ατμού και του πετρελαίου στις προβιομηχανικές κοινωνίες, καθώς και οι τεχνολογικές λεπτομέρειες είναι σημαντικά στοιχεία για την ιστορία και τις ποικίλες πολιτιστικές εκφράσεις των τοπικών κοινωνιών, οφείλουν η πολιτεία και οι πολίτες να τους διασώσουν

— Σε τι διαφέρουν οι ανεμόμυλοι; Ο άνεμος, επίσης φυσική και ανανεώσιμη πηγή ενέργειας, χρησιμοποιήθηκε πριν από 13 περίπου αιώνες –πιθανότατα στην Περσία αρχικά και από το 1000 μ.Χ. στον ευρωπαϊκό χώρο– για να κινήσει μηχανές άλεσης των σιτηρών (αλεστικοί ανεμόμυλοι), άντλησης του νερού (ανεμαντλίες), κονιορτοποίησης υλικών (μύλοι χρωμάτων στην Ολλανδία, μύλοι των ορυχείων), σύνθλιψης του ελαιοκάρπου (αιολικά λιοτρίβια στην Ισπανία), επεξεργασίας ειδών διατροφής (μύλοι για τη φάβα στη Σαντορίνη) ή φυσικών πρώτων υλών για τη βυρσοδεψία (ταμπακόμυλοι στη Χίο και στη Σύρο), κλωστοϋφαντουργίας κ.ά. Με τη διάδοση της ατμομηχανής και την είσοδο στη βιομηχανική εποχή από τα μέσα του 18ου αιώνα, οι ανεμόμυλοι, όπως και οι νερόμυλοι, σταδιακά εγκαταλείπονται. Τη θέση τους πήραν οι κυλινδρόμυλοι. Οι ανεμόμυλοι στην Ελλάδα, σε αντίθεση με τους ευρωπαϊκούς, που συχνά ήταν ξύλινοι ή χτισμένοι με τούβλα, είναι πέτρινοι πυργόμυλοι με κωνική στέγη, την τρούλα, ξύλινη ή χόρτινη, δεμένη σε ξύλινο σκελετό. Το ύψος του πύργου είναι 4,5 ως 7 μέτρα, η διάμετρός του είναι 4,5-6,5 μέτρα, με περιμετρικό τοίχο που συχνά ξεπερνά σε πάχος το 1 μέτρο, ενώ το συνολικό ύψος φτάνει τα 9 μέτρα. Η τρούλα μαζί με τον μηχανισμό του μύλου συνήθως περιστρέφονται ώστε ο όρθιος κινητήριος τροχός του ανεμόμυλου, η φτερωτή, να βρίσκει απέναντί της τον κατάλληλο άνεμο.

Μαρία Γρυπάρη

— Πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στις μέρες μας; Στη σημερινή εποχή, οι παραπάνω προβιομηχανικές μορφές ενέργειας θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν τόσο ενεργειακά, τροφοδοτώντας με υδροηλεκτρική ή αιολική ενέργεια την τοπική κοινότητα στην οποία ανήκουν, και συμβάλλοντας στην παραγωγή παραδοσιακών αλευροπροϊόντων ή παραδοσιακού σαπουνιού, όσο και τουριστικά (θεματικός τουρισμός), αποτελώντας πόλους έλξης επισκεπτών και ερευνητών και μνημεία προώθησης της πολιτισμικής μας κληρονομιάς. — Πείτε μας δυο λόγια και για το Ινστιτούτο των Ελληνικών Μύλων (ΙτΕΜ).

Είναι σωματείο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα με κύριο σκοπό την έρευνα, καταγραφή, μελέτη και προστασία των ιστορικών μορφών μύλων στον ελληνικό χώρο καθώς και των συγγενών παραδοσιακών ενεργειακών συστημάτων, τη δημιουργία αρχείου με λειτουργία σχετικού Κέντρου Τεκμηρίωσης, την εξειδίκευση επιστημονικού και τεχνικού δυναμικού, την ίδρυση Μουσείου της Ιστορίας των Μύλων, την οργάνωση τοπικών και διεθνών συναντήσεων, εκθέσεων, εκδόσεων, την παραγωγή ταινιών και άλλων δραστηριοτήτων που θα προβάλουν τους μύλους. Έχουμε εκδώσει βιβλία και μελέτες, έχουμε εκπονήσει εκπαιδευτικά προγράμματα, έχουμε οργανώσει εξειδικευμένη βιβλιοθήκη και πολλά άλλα.