Το 1821 μέσω του φιλοτελισμού

«Η Ελλάς Ευγνωμονούσα» του Θεόδωρου Βρυζάκη καθώς και τέσσερα ακόμη έργα του Γεωργίου Μαργαρίτη (1814-1884), υιού του πρωτεργάτη της Επανάστασης Φίλιππου Μαργαρίτη και αδελφού του φωτογράφου με το ίδιο όνομα Φίλιππου Μαργαρίτη, συνθέτουν την καταληκτήρια σειρά γραμματοσήμων για τα 200 χρόνια από το 1821 που κυκλοφόρησαν φέτος τα ΕΛΤΑ. Ανήκουν όλα στις συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης. Αλλωστε η σειρά, σε προσαρμογή της Μαρίνας Λασηθιωτάκη, τιτλοφορείται «Η Επανάσταση του 1821 – Εθνική Πινακοθήκη» και ολοκληρώνει έναν κύκλο φιλοτελικών εκδόσεων που σφράγισαν τη χρονιά που έφυγε.

Η έξαρση ενδιαφέροντος για την Επανάσταση, ως ένα πολυπαραγοντικό γεγονός με βάθος και διάρκεια, ιδωμένο μέσα σε ένα διεθνές κάδρο, προκάλεσε σε φιλοτελικό επίπεδο την παραγωγή πέντε σειρών γραμματοσήμων στη διάρκεια του 2021 (Ελλάδα 2021, Ορκοι και θυσίες για την Ελευθερία, Φιλέλληνες, Η Επανάσταση του 1821 μέσα από τα μάτια των παιδιών και Επανάσταση – Η Εθνική Πινακοθήκη). Οι σειρές όλες ήταν αισθητικά ικανοποιητικές αλλά καμία δεν απέκλινε από ένα συμβατικό κανόνα. Ωστόσο, η παραγωγή του 2021 μας επανασυνδέει με τον τρόπο που οι προηγούμενες γενιές έβλεπαν την ανάγκη φιλοτελικής σηματοδότησης διαφόρων επετείων συνδεδεμένων άμεσα ή έμμεσα με την Ελληνική Επανάσταση.

Γραφικές τέχνες

Είναι σαφές πως το γραμματόσημο αντανακλά όχι μόνο την επιλογή του θέματος αλλά τον χειρισμό του, αισθητικό, εικαστικό, σημασιολογικό. Επιπλέον, αντανακλά το επίπεδο των γραφιστικών τεχνών, της τεχνικής προσαρμογής αλλά και της μεθόδου εκτύπωσης. Και πέραν όλων έχει πολλά να πει για τη σχέση εξουσίας και μνήμης, για τον τρόπο δηλαδή που το συλλογικό φαντασιακό εκπληρώνεται, συντηρείται και ενισχύεται (ή το αντίθετο) από την επιλογή ενός θέματος ή από την παράλειψή του.

Στην περίπτωση του «1821», ο ελληνικός φιλοτελισμός έχει δώσει, κατά κανόνα, ωραία γραμματόσημα παρότι οι προηγούμενες επέτειοι των 100 και 150 χρόνων είχαν συμπέσει με ατυχείς εξελίξεις όπως το 1921, με ανοικτό το μέτωπο στη Μικρά Ασία, ή με πολιτικά σκοτεινές περιόδους όπως το 1971 μεσούσης της δικτατορίας. Το 1921 δεν εκδόθηκε κανένα επετειακό γραμματόσημο, αλλά ας μην ξεχνάμε πως η φιλοτελική πολιτική τότε δεν ήταν προσανατολισμένη στις αναμνηστικές αλλά στις οριστικές σειρές. Το 1924, όμως, τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Λόρδου Βύρωνα τιμώνται με δύο θαυμάσια γραμματόσημα με τη μέθοδο της χαλκογραφίας. Ο Λόρδος Βύρων επανέρχεται στη φιλοτελική ιστορία μας το 1974 (για τα 150 χρόνια από τον θάνατό του) και το 2009 με το χαρακτικό του Τάσσου.

Κάποιες από τις συνολικά τέσσερις σειρές γραμματοσήμων που κυκλοφόρησαν από το δικτατορικό καθεστώς για τα 150 χρόνια από την Επανάσταση.

Η σειρά τιτλοφορείται «Η Επανάσταση του 1821 – Εθνική Πινακοθήκη» και ολοκληρώνει έναν κύκλο φιλοτελικών εκδόσεων που σφράγισαν τη χρονιά που έφυγε.

Η σειρά των Ηρώων

Η δεκαετία του 1920 συνεχίζει να πυκνώνει τις αναφορές, με γραμματόσημα για την Απελευθέρωση των Αθηνών και τον Φαβιέρο τυπωμένα στο Λονδίνο σε σχέδια του ζωγράφου Δημήτρη Μπισκίνη (1927) όπως και για τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου τυπωμένα πλέον από τον Ασπιώτη (1927). Αλλά είναι η σειρά του 1930 για τα 100 χρόνια της Ανεξαρτησίας (Πρωτόκολλο Λονδίνου 1830) αυτή που ορίζει μια καμπή για το ελληνικό γραμματόσημο. Είναι η χαλκογραφημένη στο Λονδίνο σειρά των Ηρώων, που θεωρείται ιστορική και παραμένει συλλεκτική, μια θαυμάσια πινακοθήκη μορφών και συνθέσεων.

Θα περάσουν πολλά χρόνια για να επιστρέψει το «1821» στη θεματολογία του Φιλοτελισμού των Ελληνικών Ταχυδρομείων. Το 1965, ο Τάσσος (που μας έδωσε μερικά από τα ωραιότερα γραμματόσημα που ανέδειξαν την Ελλάδα διεθνώς) σχεδιάζει μια σειρά για τα 150 χρόνια της Φιλικής Εταιρείας. Αργότερα, το καθεστώς της δικτατορίας επένδυσε επικοινωνιακά με τη λογική της «Πολεμικής Αρετής των Ελλήνων», σε πολλά γραμματόσημα κυρίως το 1971, όταν κυκλοφορούν ούτε λίγο ούτε πολύ τέσσερις σειρές για την επέτειο των 150 χρόνων, χωρισμένες θεματικά (Εκκλησία, Θάλασσα, Παιδεία, Κατά ξηράν).

Από τη Μεταπολίτευση και μετά, έχουμε αρκετές εκδόσεις ενταγμένες οι περισσότερες στην ανέμπνευστη θεματική – πασπαρτού «Επέτειοι και Γεγονότα», αλλά έχουμε επίσης και ξεχωριστές σειρές όπως για τους Σουλιώτες (1979) σε σχεδιασμό Παναγιώτη Γράββαλου και Βάσως Κωνσταντινέα (η οποία κυριαρχεί στις δεκαετίες ’80 και ’90), για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Καραϊσκάκη (1982). Τα 200 χρόνια από την ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας (2014) δεν τιμήθηκαν αυτόνομα αλλά εντάχθηκαν σε γενική σειρά.

Το 2021 εμπλούτισε φιλοτελικά τη σχετική θεματογραφία και επανέφερε το μείζον ζήτημα της διαχείρισης της εθνικής και τοπικής μνήμης μέσα από την κρατική πολιτική.