Μουσείο το σπίτι του Ζέρβα

Εκτός από μια μαρμάρινη πλάκα με χαραγμένο το όνομά του και την ένδειξη «Ιδρυμα Μουσείο Εθνικής Αντίστασης», το μικρό δίπατο σπίτι της οδού Καλλέργη στο Μεταξουργείο δεν θυμίζει σε τίποτα τον παλιό του κάτοικο, τον αρχηγό του αντιστασιακού ΕΔΕΣ και στρατηγό Ναπολέοντα Ζέρβα. Σημάδια φθοράς είναι ορατά στην εξωτερική του όψη, μια μυρωδιά καμένου έρχεται από το απέναντι κτίριο και μόνο όταν κλείσει η βαριά μεταλλική πόρτα της εισόδου σταματούν κάπως οι φωνές πόνου ενός εξαρτημένου που ακούγονται λίγα μέτρα πιο μακριά.

Η οικία του Ναπολέοντα Ζέρβα ανήκε στη δεύτερη σύζυγό του Αικατερίνη, η οποία είχε ιδρύσει το ίδρυμα και μουσείο του ΕΔΕΣ το 1997. Γρήγορα όμως το εγχείρημα έφτασε σε αδιέξοδο λόγω οικονομικών δυσκολιών και το ίδρυμα διαλύθηκε. Το 2008 το κτίριο περιήλθε, με προεδρικό διάταγμα που υπέγραφε ο ΠτΔ Κάρολος Παπούλιας, στο Πολεμικό Μουσείο με σκοπό να αποτελέσει παράρτημά του με την ένδειξη «Δωρεά Αικατερίνης συζύγου Ναπολέοντος Ζέρβα». Στο μουσείο περιήλθαν επίσης τα κειμήλια και το αρχείο του Ζέρβα που είχε στην κατοχή του το ίδρυμα καθώς και το αρχείο του ΕΔΕΣ, και έτσι σε λίγους μήνες, μετά 14 χρόνια, η οικία Ζέρβα θα ανοίξει ως Μουσείο Εθνικής Αντίστασης.

«Σήμερα βρισκόμαστε στο τελικό στάδιο. Εχουν γίνει οι μελέτες και σύντομα θα ξεκινήσουν οι εργασίες ανακαίνισης του σπιτιού που θα αφηγείται την ιστορία του ΕΔΕΣ και του Ναπολέοντα Ζέρβα», λέει στην «Κ» ο πρόεδρος του Πολεμικού Μουσείου και πρώην υφυπουργός Αναστάσιος Λιάσκος. Παράλληλα με την ανακαίνιση της κατοικίας, το μουσείο προχωράει και στην έκδοση ενός λευκώματος που θα φέρνει στο φως τμήματα από τις πρωτότυπες διαταγές του ΕΔΕΣ. Το ίδιο το αρχείο είναι προς το παρόν αταξινόμητο και άρα προσωρινά κλειστό για το κοινό και τους ερευνητές. Από τη μέχρι τώρα επεξεργασία του για τις ανάγκες του λευκώματος, το μουσείο έχει δει έγγραφα ημερήσιων διαταγών που καλούν τους αντάρτες σε μάχη για την ελευθερία, προκηρύξεις που πετούσαν στους Γερμανούς ζητώντας τους να παραδοθούν για να έχουν τη μεταχείριση αιχμαλώτων πολέμου, αλλά και διαφωνίες με την αντιστασιακή οργάνωση του ΕΛΑΣ.

Οι μαρμάρινες πλάκες με τις σημαντικότερες μάχες του ΕΔΕΣ χρονολογικά. (ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ)

Η εικόνα της εποχής

Το Πολεμικό Μουσείο ετοιμάζει και λεύκωμα με ανέκδοτο υλικό της περιόδου της Κατοχής και του αντιστασια-κού αγώνα με έμφαση στον Γοργοπόταμο.

«Φαίνονται σε όλη την έκτασή τους τα οργανωτικά θέματα που είχε αναπτύξει ο ΕΔΕΣ. Από την πρόνοια των γερμανόπληκτων αμάχων κατοίκων μέχρι τις προστριβές που υπήρξαν και ακολούθησαν οι συγκρούσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ. Τα έγγραφα δίνουν απτά την εικόνα εκείνης της εποχής. Εκείνο όμως που αναφύεται είναι η ανιδιοτέλεια και η σκληρή ζωή των ανταρτών του ΕΔΕΣ που μάχονταν, ιδιαίτερα προς το τέλος, νύχτα μέρα. Υπάρχει εκατόμβη θυσιών», σημειώνει ο κ. Λιάσκος.

Η εργασία της ταξινόμησης θα προχωρήσει σταδιακά, καθώς ο όγκος των αρχείων ξεπερνά τα 80.000 έγγραφα και καλύπτει την περίοδο από το 1943 έως και το 1950. Στο λεύκωμα θα παρουσιαστεί ανέκδοτο υλικό που αφορά την περίοδο της Κατοχής και του αντιστασιακού αγώνα. Το Πολεμικό Μουσείο σχεδιάζει η έκδοση του λευκώματος και το άνοιγμα του μουσείου να συμπέσουν με την επέτειο των 80 ετών από την επιχείρηση της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοποτάμου στις 25 Νοεμβρίου. Η επιχείρηση του Γοργοποτάμου το 1942 ήταν και η μάχη που βρήκε ενωμένες τις δύο μεγάλες αντιστασιακές οργανώσεις της Ελλάδας, τον ΕΔΕΣ του Ναπολέοντα Ζέρβα και τον ΕΛΑΣ του Αρη Βελουχιώτη, με τη συνεργασία Βρετανών αξιωματικών. Η σημασία της για τον Ζέρβα γίνεται εμφανής από την είσοδό μας στη μικρή αυλή του σπιτιού. Σε έναν τοίχο της αυλής, δίπλα ακριβώς στην εξώθυρα, υπάρχουν έξι μαρμάρινες πλάκες με τις κυριότερες μάχες του ΕΔΕΣ μέχρι το 1944. Τα γράμματα μπορεί να έχουν ξεθωριάσει αλλά όχι τόσο ώστε να μη διακρίνονται οι χρονολογίες και οι τοποθεσίες που αναφέρονται χρονολογικά και σε σειρά. Εκτός από δύο που έχουν τη δική τους ξεχωριστή θέση και καταλαμβάνουν η καθεμία τη δική της αφιερωματική πλάκα: η μάχη του Γοργοποτάμου, που συμβολίζει και την ενωτική στιγμή της Αντίστασης, και η μάχη της Νεράιδας Τρικάλων του 1943, όταν ο ΕΔΕΣ δέχτηκε ταυτόχρονη επίθεση από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ και των Γερμανών. «Εμείς μέσα από αυτή τη διαδικασία πρέπει να συνθέσουμε ό,τι μας ενώνει και γι’ αυτό εστιάζουμε στην επέτειο του Γοργοποτάμου. Είναι γεγονός ότι όταν οι Ελληνες ήταν ενωμένοι μπόρεσαν να κάνουν θαύματα. Βέβαια ο διχασμός μάς συνοδεύει από την Επανάσταση του 1821 μέχρι σήμερα. Είναι η κατάρα του έθνους μας, να πολεμάμε τον εχθρό και να πολεμάμε και μεταξύ μας», μας λέει ο κ. Λιάσκος.

Το Πολεμικό Μουσείο σχεδιάζει να κρατήσει ανοιχτό το μικρό μουσείο καθημερινά και να λειτουργεί συμπληρωματικά με τις συλλογές των αντιστασιακών οργανώσεων που παρουσιάζει στους κύριους χώρους του, στη Ριζάρη. Το πιο πιθανό είναι να πεζοδρομηθεί και ο μικρός δρόμος της Καλλέργη που περνάει από μπροστά του, ώστε να είναι πιο εύκολη η πρόσβαση.

Μπαίνοντας στους χώρους του σπιτιού βλέπουμε τα σημεία στα οποία αργότερα θα τοποθετηθούν προθήκες με κειμήλια, φωτογραφίες, αντίγραφα χειρογράφων και οπτικό υλικό που θα αφηγείται την ιστορία του Ναπολέοντα Ζέρβα, του ΕΔΕΣ και της Εθνικής Αντίστασης. Μιας εποχής τόσο «μακρινής» από τη δική μας αλλά την ίδια στιγμή και τόσο «κοντινής», τις πιο πολλές φορές για τους λάθος λόγους. Ας ελπίσουμε ότι μετά τις περιπέτειες όλων των διχασμών, παλιών και νέων, δεν θα επαναλάβουμε τα ίδια λάθη.

Οψη της εσωτερικής αυλής. (ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ)

«Πολυσύνθετη προσωπικότητα, γεμάτη αντιφάσεις»

Ανάμεσα στα κειμήλια που έχει στην κατοχή του το μουσείο είναι και μια φωτογραφία του Ναπολέοντα Ζέρβα με τη δεύτερη σύζυγό του Κατερίνα από την ημέρα του γάμου τους. Αν την κοιτάξουμε για λίγο ξέχωρα από το ιστορικό της πλαίσιο, τότε βλέπουμε ένα ζευγάρι της εποχής στην πιο ευτυχισμένη του μέρα και έναν Ζέρβα πολύ διαφορετικό από τη γνωστή εικόνα του αρματωμένου αρχηγού. Ξυρισμένου, αμυδρά χαμογελαστού, σε μια στάση σχεδόν πατρική και με περιττά κιλά. Ο πόλεμος είχε τελειώσει.

Θα ήταν λάθος όμως γενικά να δούμε και να κρίνουμε τον Ζέρβα εκτός του ιστορικού και κοινωνικοπολιτικού πλαισίου της εποχής του, όπως μας λέει ο Βαγγέλης Τζούκας, συγγραφέας και διδάκτωρ Κοινωνιολογίας στο Πάντειο, που έχει επιμεληθεί την έκδοση των ημερολογίων του Ελληνα στρατηγού για τις εκδόσεις Ωκεανίδα και έχει μελετήσει τη δράση του ΕΔΕΣ την περίοδο της Κατοχής («Ο ΕΔΕΣ, 1941-45», εκδ. Αλεξάνδρεια, «Οι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ηπειρο, 1942-44», εκδ. ΕΣΤΙΑ).

«Υπήρξε αναμφίβολα μια σημαντική αλλά και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας», σημειώνει ο κ. Τζούκας για τον Ναπολέοντα Ζέρβα, «με αρκετά ενδιαφέροντα ρόλο στην ανάπτυξη και συγκρότηση του αντάρτικου κινήματος του ΕΔΕΣ». Περιγράφει τον Ζέρβα ως άνθρωπο «περιπετειώδη» και μια «πολυσύνθετη» προσωπικότητα γεμάτη αντιφάσεις. Υπήρξε, για παράδειγμα, διοικητής των «πραιτωριανών» του δικτάτορα Πάγκαλου αλλά πρωτοστάτησε και στην ανατροπή του, συνδέθηκε με τα βενιζελικά κινήματα του ’33 και του ’35 χωρίς επιτυχία και αντιτάχθηκε στη δικτατορία Μεταξά. Αργότερα, το 1943 κάνει πάλι μια πολιτική στροφή υποστηρίζοντας την επιστροφή του βασιλιά Γεωργίου στην Ελλάδα.

Ενας από τους χώρους όπου θα εκτεθούν κειμήλια και οπτικό υλικό. Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ

«Με την έναρξη της κατοχικής περιόδου ο Ζέρβας δραστηριοποιήθηκε προς την επανενεργοποίηση αυτών των βενιζελικών μηχανισμών και πρωτοστάτησε το 1941 στην ίδρυση του ΕΔΕΣ», σημειώνει ο κ. Τζούκας και ένα χρόνο μετά ανέβηκε με συντρόφους του στα βουνά της Αιτωλοακαρνανίας, με τα γεγονότα που ακολούθησαν και οδήγησαν στο ξέσπασμα του Εμφυλίου να είναι γνωστά. Μετά την απελευθέρωση ίδρυσε το δεξιό Εθνικό Κόμμα Ελλάδος και ανέλαβε υπουργός Δημόσιας Τάξης εν μέσω του Εμφυλίου στρεφόμενος εναντίον των ανταρτών του κομμουνιστικού Δημοκρατικού Στρατού στην Ηπειρο. Ο ερευνητής εφιστά την προσοχή σε δύο σημεία της ιστορίας του Ζέρβα και του ΕΔΕΣ. «Ηδη από το φθινόπωρο του ’43 έχει διασπαστεί η πολιτική οργάνωση του ΕΔΕΣ στην Αθήνα, όπου ένα τμήμα προσεγγίζει τον κατοχικό μηχανισμό των δωσιλόγων», σημειώνει για το πρώτο σημείο, ενώ η δεύτερη παρατήρηση έχει να κάνει με την «άτυπη συμφωνία κυρίων που έκανε ο Ζέρβας με τα γερμανικά στρατεύματα στην Ηπειρο», ένα ζήτημα που απασχόλησε έντονα την ιστοριογραφία.

Προσωπικά αντικείμενα του αρχηγoύ του ΕΔΕΣ, στρατηγού και πολιτικού, που παραχωρήθηκαν στο μουσείο. Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ

«Ας μην ξεχνάμε όμως τη μεγάλη εικόνα», συνεχίζει ο κ. Τζούκας, «που έχει να κάνει με τις συνθήκες ενός εμφυλίου εντός του αντιστασιακού στρατοπέδου και βέβαια δεν μπορούμε να συγκρίνουμε τον ΕΔΕΣ με οργανώσεις όπως τα τάγματα ασφαλείας ή άλλες αντικομμουνιστικές οργανώσεις». Αλλωστε, προσθέτει ο ερευνητής, υπήρξαν πολλά θύματα του ΕΔΕΣ στις μάχες με τους Ιταλούς και τους Γερμανούς, ενώ η ανακωχή δεν είχε ιδεολογικά χαρακτηριστικά. «Ηταν μια προσπάθεια του Ζέρβα να διασώσει τον στρατό του εκμεταλλευόμενος τις αντιφάσεις της βρετανικής πολιτικής και τη δυνατότητα των Γερμανών να ουδετεροποιήσουν τον έναν πόλο της αντίστασης, επιχειρώντας μια σκακιστική κίνηση, “παίζοντας” με όλους τους εμπλεκομένους».