Αγγλική αποικιακή αρχιτεκτονική στα τέλη του 19ου αιώνα: Το γεωργικό-βιομηχανικό και οικιστικό συγκρότημα στον Αλίαρτο της Βοιωτίας

Ιφιγένεια Ψαρά, αρχιτέκτονας

31/10/2018

Το γεωργικό-βιομηχανικό συγκρότημα

Το γεωργικό-βιομηχανικό συγκρότημα στον Αλίαρτο της Βοιωτίας χτίστηκε στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα από την αγγλική εταιρεία Lake Copais Co Ltd, η οποία ιδρύθηκε το 1887 στην περιοχή προκειμένου να αποστραγγίσει τη λίμνη Copais και στη συνέχεια να εκμεταλλευτεί τη γη. Τα θεμέλια για τα πρώτα κτίρια τέθηκαν το 1887, ωστόσο τα περισσότερα χτίστηκαν την περίοδο 1905-1914. Το 1953, η αγγλική εταιρεία πούλησε την αποστραγγισμένη γη και τις εγκαταστάσεις στο ελληνικό κράτος. Σήμερα, το γεωργικό-βιομηχανικό συγκρότημα ανήκει στην Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας. Στα μέσα της δεκαετίας του 1990 αναγνωρίστηκε ως καταχωρημένο από το Υπουργείο Πολιτισμού, διότι, σε συνδυασμό με τα έργα υδραυλικής μηχανικής και την αρχιτεκτονική τοπίου, έχει μεγάλη αισθητική και ιστορική αξία.

Το συγκρότημα (εικόνα 1) αποτελείται από στάβλους, εκκοκκιστήρια, αποθήκες, μηχανοστάσιο (εικόνα 2), ξυλουργικές εργασίες, νερόμυλους, μύλο ρυζιού, εγκαταστάσεις καθαρισμού και συσκευασίας προϊόντων, καθώς και το διοικητικό-οικιστικό συγκρότημα «the Gardens», το οποίο περιλάμβανε κτίριο γραφείων της εταιρείας και κατοικίες υψηλού επιπέδου στελεχών και υπαλλήλων γραφείου. Τέλος, υπήρχαν εργατικές κατοικίες σε διάφορες περιοχές του Αλίαρτου.

Το συγκρότημα διοικητικών-κατοικημένων «Κήπων»

Ο σχεδιασμός τοπίου του συγκροτήματος διοικητικής-κατοικίας «Κήποι» βασίστηκε στις αρχές της αγγλικής αρχιτεκτονικής τοπίου. Είναι αξιοσημείωτο ότι τα κτίρια και τα περίχωρά τους βρίσκονται σε σχετικά καλή κατάσταση, με έναν πρωτότυπο τρόπο εκφράζοντας τον τρόπο ζωής των αγγλικών στελεχών, καθώς και εκείνου της τοπικής κοινότητας, στις αρχές του 20ου αιώνα.

Όλα τα κτίρια του συγκροτήματος έχουν προσανατολισμό Βορρά-Νότο και είναι ανεξάρτητα, με τη μόνη εξαίρεση ενός γραμμικού συγκροτήματος επτά κατοικιών (εικόνα 3). Τα δύο πιο σημαντικά κτίρια του «Gardens» είναι το κτίριο γραφείων της εταιρείας (εικόνα 4) και η πολυτελής κατοικία του γενικού διευθυντή. Οι διαστάσεις των δύο κτιρίων διαφοροποιούνται σημαντικά σε σύγκριση με τα υπόλοιπα συγκροτήματα. Όσο πιο πολυτελείς είναι οι κατοικίες (και προορίζονται για ανώτερα στελέχη), τόσο πιο νότια και μακρινά το ένα από το άλλο βρίσκονται. Έτσι, η τοποθεσία της κατοικίας του γενικού διευθυντή είναι πολύ χαρακτηριστική και σε αντίθεση με το γραμμικό σύμπλεγμα επτά κατοικιών (προορίζεται για εργαζόμενους χαμηλότερης τάξης) (εικόνα 5).

Τα κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά των είκοσι δύο κτιρίων στους «Κήπους» είναι:

• Η ταράτσα στο ισόγειο (κλειστή με σίτες). • Οι ξύλινες στέγες που καλύπτονται με γαλλικά πλακάκια.

• Οι στερεές καμινάδες τοιχοποιίας. • Τα ξύλινα παράθυρα με τα παντζούρια γαλλικής περσίδας και το κουνουπιέρα. Στα πιο σημαντικά κτίρια, τα τοξωτά ή ορθογώνια ανοίγματα περιβάλλονται από διακοσμητικά πλαίσια από τούβλα.

• Οι πόρτες του εσωτερικού πάνελ.

• Τα ξύλινα δάπεδα στους πρωτεύοντες εσωτερικούς χώρους και τα τσιμεντοκονία στους δευτερεύοντες εσωτερικούς χώρους και τα μπαλκόνια.

• Τα τζάκια με καύση ξύλου (φτιαγμένα από τούβλα) και τα τζάκια με κάρβουνα από χυτοσίδηρο και πλακάκια. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, το συγκρότημα «Gardens» είναι ένα χαρακτηριστικό και μοναδικό δείγμα αγγλικής αποικιακής οικοδόμησης και αρχιτεκτονικής τοπίου στην Ελλάδα (εικόνα 6).

Η πολυτελής κατοικία του γενικού διευθυντή Lake Copais Co Ltd Η κατοικία του γενικού διευθυντή της Lake Copais Co Ltd (εικόνες 7,8) χτίστηκε το 1914 και ο αρχιτέκτονας που υπογράφει τα σχέδια του κτηρίου είναι η RS Cole. Το 1920 προστέθηκε μια πτέρυγα για τους υπηρέτες, ακολουθούμενη το 1937 από μια δεύτερη πτέρυγα με επιπλέον υπνοδωμάτια. Σήμερα, το κτίριο είναι εγκαταλελειμμένο.

Είναι πολύ σημαντικό να βρεθούν τα αρχικά σχέδια των κτιρίων στους «Κήπους», επειδή η ιστορική και αισθητική αξία των σχεδίων είναι μεγάλη (εικόνες 5,9). Η κατοικία του Γενικού Διευθυντή είναι ένα ορθογώνιο διώροφο κτίριο με κεραμοσκεπή (εικόνα 10). Η πρόσβαση στην είσοδο του κτηρίου γίνεται μέσω μιας μαρμάρινης σκάλας, η οποία οδηγεί σε μια μικρή ξύλινη βεράντα (εικόνα 11). Τα γυάλινα πάνελ και το πλευρικό φως της μπροστινής πόρτας συμβάλλουν στο φωτισμό της αίθουσας που συνδέει την είσοδο με τον κύριο διάδρομο της κατοικίας. Επιπλέον, αυτός ο κύριος διάδρομος φωτίζεται επίσης από ένα φως οροφής, καθώς ορισμένα πλακάκια οροφής είναι κατασκευασμένα από γυαλί. Τα υπνοδωμάτια και η γκαρνταρόμπα βρίσκονται στην ανατολική πλευρά του διαδρόμου, ενώ το καθιστικό, το σαλόνι και η τραπεζαρία βρίσκονται στη δυτική πλευρά. Στην ανατολική και δυτική πλευρά υπάρχουν δύο ορθογώνιες βεράντες "κουτιά" στη μάζα του κτηρίου. Όλοι οι δευτερεύοντες χώροι, όπως τα μπάνια, οι υπάλληλοι, το ντουλάπι και η κουζίνα (που επικοινωνούσαν μέσω ενός εσωτερικού παραθύρου με την τραπεζαρία) βρίσκονται στη νότια πλευρά του κτηρίου. Τέλος, υπάρχει δεξαμενή νερού κάτω από την οροφή. Το κτίριο έχει πολλά ανοίγματα, επιτρέποντας άφθονο φυσικό φως και συνεχή οπτική επαφή με την εξαιρετικά όμορφη γύρω περιοχή, όπου υπάρχουν: υπόστεγο εργαλείων κήπου, περίπτερο κήπου, γήπεδο τένις, πέργκολα και πέτρινη σκάλα που οδηγεί σε ένα μικρό αμφιθέατρο.

Στην πολυτελή κατοικία του Γενικού Διευθυντή, εκτός από τα προαναφερθέντα μορφολογικά χαρακτηριστικά, παρατηρούνται επίσης τα εξής:

• Οι δύο αρχιτεκτονικές προεξοχές και στα δύο άκρα της βόρειας πρόσοψης

• Opus pseudo-isodomum στο πλαστό τσιμέντο, το οποίο καλύπτει μεγάλο μέρος της εξωτερικής τοιχοποιίας.

• Οι ακρογωνιαίοι λίθοι που προβάλλουν

• Οι στήλες από μπετόν στις δύο βεράντες

• Οι δοκοί οροφής

• Η ζωφόρος πλάτους 15 cm, που περιβάλλει τις προσόψεις ένα μέτρο πάνω από το έδαφος. Είναι κατασκευασμένο από πέτρες που εκτείνονται σε όλο το πάχος της τοιχοποιίας, προστατεύοντάς το από τις επιπτώσεις της υγρασίας.

• Οι μεταλλικές σχισμές εξαερισμού. Αναμένεται ότι υπάρχουν πέτρινα κανάλια που ξεκινούν από αυτούς τους κουλοχέρηδες, προκειμένου να αεριστούν τα θεμέλια του κτηρίου.

• Η σκάλα εισόδου, κατασκευασμένη από μαρμάρινα σκαλοπάτια και χειρολαβές από σκυρόδεμα.

• Η διπλή μπροστινή πόρτα, με πλευρικό φως, γραμματοκιβώτιο, γυάλινα πάνελ που ανοίγουν και σιδερένια σχάρα.

• Οι μπαλκονόπορτες και τα παράθυρα με τοξωτά υπέρθυρα, ορατά τούβλα, γαλλικά παντζούρια ή σιδερένια σχάρα.

• Τα δύο τόξα στη δεύτερη επέκταση του κτιρίου, πάνω από το οποίο υπάρχει τεχνητή επίστρωση. Κάνουν την επέκταση «τυπική της χρονικής περιόδου» (1937).

• Το εσωτερικό παράθυρο του μπάνιου, κατασκευασμένο από βιτρό και συνδέσμους μολύβδου. • Τα ξύλινα καθίσματα στις δύο αρχιτεκτονικές προεξοχές.

• Στους εσωτερικούς τοίχους, υπάρχει γείσο σε ύψος 2,60μ., Βάσει του οποίου υπάρχει διαφοροποίηση χρώματος.

• Τα εσωτερικά τόξα στην είσοδο, στις γενιές των οποίων υπάρχουν μικρές πρωτεύουσες.

Το βάθος της πέτρινης βάσης είναι περίπου ένα μέτρο και βασίζεται σε απλό σκυρόδεμα επικαλυμμένο με υδραυλικό κονίαμα pozzuolana. Οι φέροντες τοίχοι είναι πέτρινοι, ενώ οι εσωτερικοί τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από συμπαγή τούβλα. Η μικρή πλάκα του κελαριού είναι κατασκευασμένη από χαλύβδινα δοκάρια W και σκυρόδεμα έρματος (πρώιμος τύπος πλάκας). Τα δάπεδα από πλακάκια τσιμέντου βασίζονται σε πλάκες από σκυρόδεμα. Αντίθετα, τα ξύλινα πατώματα βασίζονται σε ξύλινα δοκάρια, τα οποία στηρίζονται σε πέτρινους τοίχους, προκειμένου να αποφευχθεί η ταλάντωση όταν περπατάτε. Η οροφή είναι κατασκευασμένη με ξύλινο σκελετό.

Συνολικά, η αρχική ποιότητα υλικών, η τεχνολογία κατασκευής και η μέθοδος κατασκευής είναι εξαιρετικές. Για το λόγο αυτό, το κτίριο δεν έχει προβλήματα παθολογίας και στατικά είναι σε άριστη κατάσταση. Η παθολογία και η παρούσα κακή του κατάσταση οφείλονται στην εγκατάλειψή της, στην έλλειψη συντήρησης και στις παρεμβάσεις ανθρώπινου παράγοντα.

Σε ένα σχέδιο περιφερειακής ανάπτυξης, το Copais πρέπει να αντιμετωπίζεται ως οικοσύστημα και τόπος ιστορικών και πολιτιστικών αναφορών υψηλής αξίας. Σε αυτό το σχέδιο, πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στην ενίσχυση του γεωργικού-βιομηχανικού συγκροτήματος, με τρόπο που να λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. Προτείνεται να μετατραπεί το Copais σε υπαίθριο μουσείο, προωθώντας την ιστορική, φυσική, γεωργική-βιομηχανική και αρχαιολογική κληρονομιά της περιοχής.Οι προτεινόμενες χρήσεις για το γεωργικό-βιομηχανικό συγκρότημα του Αλίαρτου είναι: αγροτουρισμός, κέντρο βοιωτικών μελετών, καθώς και στέγαση και προώθηση του ιστορικού αρχείου της περιοχής Copais. Σε αυτό το σημείο, θα πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι πριν από λίγους μήνες, ανακοινώθηκε το άνοιγμα ενός «Κέντρου Καινοτόμων και Βιώσιμων Επιστημών Γεωργίας» του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών στην Αλίαρτο.

Είναι επίσης σαφές ότι το συγκρότημα «Gardens» θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως πολιτιστικός και ψυχαγωγικός χώρος, αλλά και ως χώρος μελέτης και έρευνας. Πρέπει να δοθεί προτεραιότητα στη διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος, του συστήματος άρδευσης του κήπου, των τεχνολογικών εγκαταστάσεων, των μονοπατιών, των φυτεύσεων και των κτιρίων. Συγκεκριμένα, προτείνεται να στεγάζεται εκεί το ιστορικό αρχείο της περιοχής Copais και προτείνεται η μετατροπή ορισμένων κτιρίων σε ξενώνες, χώρους αναψυχής και εστιατόρια . Φυσικά, ορισμένες κατοικίες πρέπει να διατηρήσουν την αρχική τους χρήση. Τέλος, η κατοικία του Γενικού Διευθυντή θα μπορούσε να μετατραπεί σε πολυλειτουργικό χώρο, καθιστώντας τον προσβάσιμο σε όσο το δυνατόν περισσότερους επισκέπτες.

Αυτό το άρθρο βασίζεται στα ευρήματα της έρευνας και της πτυχιακής εργασίας που γράφτηκε και παρουσιάστηκε στη Σχολή Αρχιτεκτονικής, στη Σχολή Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης το 2010, από τον Dr.Ir. Ifigenia Psarra και εποπτεία από τον καθηγητή Dr. Ir. Μιχαήλ Νομικός.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Grypari, M., Koilakou, C., Kountouri, E., Melios, N. and Papadopoulos, A. (1999), Copais: a tour in place and time, edt IMTIIE (Ινστιτούτο μελέτης της τοπικής ιστορίας και ιστορίας των επιχειρήσεων), Πειραιάς

Grypari, M. (2000), «Αποκατάσταση, βελτίωση και συμπερίληψη των εισηγμένων εγκαταστάσεων Lake Copais Co. Ltd. σε ένα πρόγραμμα επισήμανσης της ιστορίας του Copais», Society of Boeotian Studies Journal, vol.3b, 3ο Διεθνές Συνέδριο Βοιωτικών Σπουδών , edt Εταιρεία Βοιωτικών Σπουδών, Αθήνα

Karavasili, M. (2000), «Τα υπολείμματα υλικών της αγγλικής εταιρείας« Lake Copais Co. Ltd. »: Μνημεία τεχνολογίας και πολιτισμού», Society of Boeotian Studies Journal, vol.3b, 3rd International Conference of Boeotian Studies, edt Εταιρεία Βοιωτικών Σπουδών, Αθήνα

Maistrou, E., Karathanasi, E., Grafakou, M., Kleogeni, E. and Bellou, C. (2002), “Γεωργικό-Βιομηχανικό Συγκρότημα του Αλίαρτου στη Βοιωτία”, επιμ. Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα

Εικόνα 1: Σχέδιο διάταξης τοποθεσίας του γεωργικού-βιομηχανικού συγκροτήματος στον Αλίαρτο, όπου μπορεί να διακριθεί το συγκρότημα «Κήποι» - έτος σχεδίασης: 1957. Πηγή: Μαϊστρου, Καραθανάση, Γραφάκου, Κλεογόνη, Μπέλου (2002), σελίδα 20

Image2: Προβολή του συγκροτήματος μηχανοστασίων

Εικόνα 3: Σχέδιο διάταξης τοποθεσίας του συγκροτήματος διοικητικής-κατοικίας «Κήποι». Οι κάτοψεις των κτιρίων μπορούν να διακριθούν.

Εικόνα 4: Το κτίριο γραφείων

Εικόνα 5: Σχέδιο του 1927, με κάτοψη, ανύψωση και τομή μιας προτεινόμενης επέκτασης σε μία από τις σειριακές κατοικίες του συγκροτήματος, που είχε χτιστεί το 1922. Πηγή: Οργανισμός Copais (2009)

Εικόνα 6: Τυπική κατοικία των «Κήπων»

Εικόνες 7: Απόψεις της βόρειας και δυτικής ανύψωσης της κατοικίας του Γενικού Διευθυντή.

Εικόνες 8: Απόψεις της βόρειας και δυτικής ανύψωσης της κατοικίας του Γενικού Διευθυντή

Εικόνα 9: Σχέδιο του 1913, με τα υψόμετρα, τρία τμήματα, δύο μικρά υπόγεια τμήματα και την κάτοψη της κατοικίας του Γενικού Διευθυντή. Πηγή: Οργανισμός Copais (2009)