Τρεις αιώνες αντιπαραθέσεων για τους εμβολιασμούς

Μία ιστορική αναδρομή στο δίπολο ευγνωμοσύνη – καχυποψία απέναντι στις επιστημονικές ανακαλύψεις, με οδηγό την καθηγήτρια στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών Μαριάννα Καραμάνου

Η επιστήμη, οι ανακαλύψεις, τα ιατρικά επιτεύγματα, παρότι είχαν πάντα μια πλευρά που «ακουμπάει» στο θαύμα (ή ακριβώς για αυτή την ιδιότητά τους), εξελίχθηκαν στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών στο κέντρο ενός διπόλου: ευγνωμοσύνη και εντυπωσιασμός ή φόβος και καχυποψία. Τη μοίρα αυτή δεν μπορούσε να μη μοιραστεί και η μέθοδος των εμβολίων. Τρεις αιώνες αντιπαραθέσεων στην ανθρώπινη ιστορία φέρνουν τα εμβόλια στο σήμερα, με δύο από τους θεμελιωτές τους, μάλιστα, έλληνες επιστήμονες που εργάζονταν τον 18ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη και «πρεσβευτές» στη Δύση της πρώτης εμβολιαστικής μεθόδου από τη θανατηφόρα για την εποχή ευλογιά, η οποία αναπτύχθηκε πρώτα στην Κίνα: Τους έλληνες γιατρούς Ιάκωβο Πυλαρινό και Εμμανουήλ Τιμόνη, που αποδείχθηκαν μεγάλοι ερευνητές και οραματιστές και πρωτοπόροι για την εποχή τους.

«Από τα σημαντικότερα επιτεύγματα»

Τα παραπάνω εξηγεί η καθηγήτρια Επιστημολογίας, Ιστορίας και Ηθικής της Ιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών κυρία Μαριάννα Καραμάνου, την οποία αναζήτησε το «Βήμα» για να μάθει περισσότερα. «Η ανακάλυψη των εμβολίων αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της ιατρικής επιστήμης» λέει η κυρία Καραμάνου στην αρχή μιας πολύ ενδιαφέρουσας συζήτησης. «Χάρη στα εμβόλια, τα θανατηφόρα λοιμώδη νοσήματα του παρελθόντος ελέγχθηκαν και καταπολεμήθηκαν, βελτιώνοντας σημαντικά το βιοτικό επίπεδο και το προσδόκιμο επιβίωσης» αναφέρει η ίδια. «Ωστόσο, αν εξετάσουμε την ιστορική πορεία των εμβολίων, θα διαπιστώσουμε ότι η επινόησή τους αντιμετωπίστηκε με καχυποψία, φέρνοντας στην επιφάνεια φόβους και ανησυχίες».

Ποια είναι όμως η ιστορία των εμβολιασμών; Εχουν στο παρελθόν «εργαλειοποιηθεί» με στόχο πολιτικά οφέλη, έχουν φοβίσει ή απελευθερώσει; Και πώς η επινόησή τους υπήρξε καθαρτήρια ή – για κάποιους – ανησυχητική; «Φυσικά και χρησιμοποιήθηκαν για πολιτικούς λόγους, και μάλιστα συχνά» απαντά.

Θυμίζει ότι τα δεδομένα στην πορεία των αιώνων διαρκώς αντιστρέφονταν, κατά τρόπο που δείχνει ότι η επιστήμη υπήρξε «πεδίον δόξης λαμπρό» στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών για να θεμελιώσει πολιτικά επιχειρήματα ή ανορθόδοξες ιδεολογικές εκστρατείες. Τον 18ο αιώνα οι αντιεμβολιαστές ήταν κατά του Διαφωτισμού. Τον επόμενο αιώνα οι ριζοσπάστες πολιτικοί (από την πλευρά της Αριστεράς) θεωρούσαν τα εμβόλια μια «μόδα» των αριστοκρατών, ενώ τον 19ο αιώνα εκπρόσωποι των ιδεολογιών υπέρ της Ευγονικής και της «δυνατής ανθρώπινης φυλής» τα θεώρησαν μια μεγάλη απειλή κατά του έθνους.

Παρ’ όλα αυτά, ήταν τελικά το αντικαπιταλιστικό μέτωπο και τα κομμουνιστικά καθεστώτα που εφάρμοσαν πρώτα τα μεγαλύτερα προγράμματα υποχρεωτικών εμβολιασμών σε εκατομμύρια πολιτών σε μια προσπάθεια να αντιμετωπιστεί η απειλή της πολιομυελίτιδας. Στα τέλη του 19ου αιώνα λοιπόν ο εμβολιασμός γίνεται «κόκκινος».

Αρχή τον 11ο αιώνα με τον «ευλογιασμό»

Οπως εξηγεί η κυρία Καραμάνου, όλα ξεκινούν με την ευλογιά. «Η ευλογιά ήταν μια τρομερή, μερικές φορές επιδημική, ιογενής νόσος πριν εξαλειφθεί το 1978 μέσω συστηματικού εμβολιασμού» αναφέρει. Μάλιστα, συνεχίζει στην κουβέντα μας για την ιστορία των εμβολιασμών, τον 11o αιώνα οι Κινέζοι ήταν οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν μια μέθοδο πρόληψης της νόσου, που εισήχθη αργότερα στη Δύση και έγινε γνωστή ως «ευλογιασμός».

«Πρόκειται για προφυλακτικό εμβολιασμό με την εισαγωγή στους ρώθωνες των υγιών τεμαχίου βάμβακος με πύον φλυκταίνων ευλογιόντων, ενώ μια άλλη τεχνική ήταν η επίπαση ή εμφύσηση εντός των ρωθώνων αποξηραμένης σκόνης φλυκταίνων» εξηγεί η κυρία Καραμάνου. Τι σημαίνει αυτό;

Τα πρώτα εμβόλια που έφτιαξε ο άνθρωπος δεν παράγονταν σε εργαστήριο. Πώς θα μπορούσαν άλλωστε; Ο Παστέρ ανακάλυψε τη μέθοδο της παρασκευής τους στο εργαστήριο πολλά χρόνια αργότερα.

Και πώς παρασκευάζονταν; Με μια μέθοδο που σήμερα ξενίζει και στη σκέψη: Ο γιατρός έπαιρνε μικρή ποσότητα από το πύον ενός μολυσμένου ασθενούς και το εισήγε με μια χαραγματιά στο δέρμα εκείνου που επρόκειτο να εμβολιαστεί. Ή απλά, αφού είχε ξεραθεί η φλύκταινα από το δέρμα ασθενούς της ευλογιάς, τη φυσούσαν στο πρόσωπο του ανθρώπου που έπρεπε να εμβολιαστεί.

«Η μέθοδος του ευλογιασμού μπορούσε να εξασφαλίσει επίκτητη ισόβια ανοσία αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις προκαλούσε και νόσηση» εξηγεί η κυρία Καραμάνου.

Οι έλληνες γιατροί και η Εκκλησία

Ωστόσο, ήταν τελικά οι έλληνες γιατροί Ιάκωβος Πυλαρινός και Εμμανουήλ Τιμόνης το 1714 που δημοσίευσαν πρώτοι στο πασίγνωστο την περίοδο εκείνη αγγλικό επιστημονικό περιοδικό «Philosophical Transactions» τα επιτυχημένα αποτελέσματα της μεθόδου αυτής, όταν την εφάρμοσαν εκτεταμένα μετά από έκκληση της συζύγου του βρετανού πρέσβη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία λαίδης Mary Wortley Montagu.

Τελικά, η μέθοδος του ευλογιασμού εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη, ωστόσο δεν έλειψαν οι αντιπαραθέσεις, καθώς ιερείς της περιόδου έκριναν τα εμβόλια ως «διαβολική επινόηση», αφού η κάθε νόσος είναι «μια θεϊκή τιμωρία για κάτι κακό που έχουμε διαπράξει» και ο ευλογιασμός τελικά «ανατρέπει το σχέδιο του Θεού για τον κάθε άνθρωπο»…

«Ολα αυτά οδήγησαν στην εγκατάλειψη της μεθόδου» συνεχίζει η κυρία Καραμάνου «για δέκα χρόνια, αλλά το 1738 έρχεται μια θανατηφόρα επιδημία ευλογιάς που πλήττει την κομητεία Middlesex. Ο φόβος ήταν τέτοιος που την περίοδο εκείνη εμβολιάστηκαν 2.000 άνθρωποι. Ολοι διέφυγαν τον κίνδυνο, με εξαίρεση δύο. Η επιτυχημένη πρόληψη από ένα τόσο θανατηφόρο νόσημα προκάλεσε τη γενικευμένη αποδοχή του ευλογιασμού. Δημιουργήθηκαν δημόσια κέντρα ευλογιασμού και ο επίσκοπος του Γουόρτσεστερ τάχθηκε υπέρ της πρακτικής, στον ίδιο άμβωνα όπου ο φανατικός πριν από αυτόν αιδεσιμότατος Massey είχε θεωρήσει τον ευλογιασμό διαβολικό όπλο».

Τι ακολούθησε; «Το 1764 η μέθοδος εγκρίθηκε στη Γαλλία, αλλά για την Ιατρική Σχολή των Παρισίων θεωρήθηκε μια εγκληματική και μαγική πρακτική: οι εμβολιαστές αποκαλούνταν δήμιοι και απατεώνες, ενώ οι εμβολιασμένοι χαζοί και άτομα μειωμένης αντίληψης» λέει η κυρία Καραμάνου. «Το 1798 ο άγγλος ιατρός Edward Jenner εισάγει το εμβόλιο του δαμαλισμού για την καταπολέμηση της ευλογιάς. Ο ίδιος παρατήρησε πως όσα άτομα άρμεγαν αγελάδες και νοσούσαν από τη δαμάλειο νόσο (δαμαλίτιδα), προστατεύονταν από την ευλογιά. Και πειραματίστηκε… Χρησιμοποίησε δείγμα πυώδους υγρού από τις φλύκταινες του χεριού της αρμέκτριας αγελάδων Sarah Nelms για να εμβολιάσει τον υγιή 8χρονο γιο του κηπουρού του, James Phipps. Ο μικρός Τζέιμς παρουσίασε ήπιο πυρετό και κακουχία μετά τον εμβολιασμό, όμως ανέρρωσε πλήρως. Λίγους μήνες αργότερα, όταν ο μικρός ήρθε σε επαφή με την ευλογιά, δεν νόσησε. Η επίκτητη ανοσία είχε επιτευχθεί!».

Υποχρεωτικότητα και αντιδράσεις

Πάντως, η μέθοδος αυτή πυροδότησε εκ νέου διαμάχες τόσο στους γιατρούς όσο και στην κοινωνία. «Αν και την περίοδο εκείνη η Γαλλία και η Αγγλία βρίσκονταν σε πόλεμο, ο Ναπολέων εμβολιάστηκε το 1811 με την αγγλική μέθοδο του γιατρού και ο δαμαλισμός, αφού χρησιμοποιήθηκε πρώτα στον στρατό δείχνοντας καλή αποτελεσματικότητα, έγινε υποχρεωτικός στη Μεγάλη Βρετανία το 1853 και αμέσως μετά σε όλο τον κόσμο» διηγείται. Μάλιστα στη Μεγάλη Βρετανία υπήρξε υποχρεωτικός με επιβολή προστίμων και ποινή φυλάκισης των γονέων που δεν συμμορφώνονταν!

«Η πολιτική αυτή βέβαια θεωρήθηκε ως παραβίαση της ατομικής ελευθερίας των πολιτών, οι οποίοι απαιτούσαν να ελέγχουν το σώμα τους και την υγεία της οικογένειάς τους. Το αποτέλεσμα ήταν να ξεσπάσουν αναταραχές και να συγκροτηθούν σωματεία που αντιτίθεντο στην υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού» συνεχίζει η κυρία Καραμάνου.

Τον 19ο αιώνα ο Λουί Παστέρ έδωσε λύση σε πολλά προβλήματα θεμελιώνοντας «τη μικροβιολογία και την ανοσολογία αφού παρασκευάζει εμβόλια στο εργαστήριο για πρώτη φορά, τον αντιλυσσικό ορό, τα εμβόλια για χολέρα και άνθρακα. Ομως οι αντιπαραθέσεις συνεχίζονται. Σε αυτές τώρα προστίθενται και οι διαμαρτυρίες υπέρ των δικαιωμάτων των ζώων που χρησιμοποιούνταν ως πειραματόζωα» λέει η καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής.

Η επιστήμη όμως συνεχίζει. Στις αρχές του 20ού αιώνα οι ανακαλύψεις των εμβολίων διαδέχονται η μία την άλλη: BCG (1921), της διφθερίτιδας (1923), του τετάνου (1926) και του κοκκύτη (1926). Το βιοτικό επίπεδο και το προσδόκιμο επιβίωσης αυξάνονται σημαντικά.

«Μετά το 1945 τα εμβόλια έπεσαν θύματα της επιτυχίας τους» περιγράφει. «Σταδιακά εμφανίζεται η ιδέα πως ο οργανισμός μπορεί να κορεστεί από τον εμβολιασμό. Το εμβόλιο εναντίον της ιλαράς, της ερυθράς και της παρωτίτιδας (MMR) αποτελεί ίσως την πλέον πολυσυζητημένη περίπτωση φόβου και διαμάχης γύρω από τα εμβόλια. Ηταν το 1998, όταν ο βρετανός γαστρεντερολόγος Andrew Wakefield και οι συνεργάτες του εκπόνησαν μία μελέτη που δημοσιεύτηκε στο «The Lancet» και υπαινισσόταν σύνδεση ανάμεσα στο εμβόλιο MMR και την εκδήλωση αυτισμού και νόσου του εντέρου. Κατ’ ουσίαν, ο Wakefield συσχέτισε τον εμβολιασμό με MMR με κάποια πορίσματα βιοψίας του εντέρου που είχε και τον αυτισμό (σύνδρομο που εκείνος αποκαλούσε «αυτιστική εντεροκολίτιδα»). Τα πορίσματα της μελέτης την περίοδο εκείνη σκόρπισαν πανικό και φόβο οδηγώντας σε μικρο-επιδημίες ιλαράς στην Ευρώπη».

Εμβολιασμός και ιδεολογίες

Εχει ο εμβολιασμός πολιτική χροιά; Στο ερώτημα αυτό η καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής Αθηνών δίνει αμέσως την απάντησή της: «Τον 18ο αιώνα οι αντιεμβολιαστές αντιτίθεντο στον Διαφωτισμό. Στην Αγγλία όσοι τάσσονταν υπέρ του εμβολιασμού ήταν Whigs και όσοι τάσσονταν κατά ήταν Τories (σ.σ. κόμματα που ιδρύθηκαν τον 17ο αιώνα και θεωρούνται οι «πρόγονοι» του Φιλελεύθερου Κόμματος και των Συντηρητικών, αντίστοιχα), ενώ υπήρχε η αντίληψη πως ο εμβολιασμός είναι μια μόδα των παραπλανημένων αριστοκρατών που σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να εξαπλωθεί στον λαό. Τον 19ο αιώνα ο εμβολιασμός θεωρήθηκε ότι έθετε σε κίνδυνο το μέλλον του έθνους αποδυναμώνοντας τη φυλή και προς το τέλος του 19ου αιώνα ο αντιεμβολιασμός απέκτησε κόκκινο χρώμα, ενώ στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα προσχώρησε στον αντικαπιταλισμό».

Η ανάγκη για υγιείς εργάτες

Πώς όμως ο εμβολιασμός έγινε «κόκκινος»; «Για να κατανοήσουμε τη σημασία του μαζικού εμβολιασμού κατά της πολιομυελίτιδας την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου στην Ευρώπη πρέπει να εξετάσουμε την κοινωνική, οικονομική και πολιτική ιστορία της εποχής» λέει η κυρία Καραμάνου. «Στρατιωτικοί και στρατηγικοί προβληματισμοί συνέβαλαν στη δημιουργία της μεγάλης επιστήμης και επηρέασαν τη χρηματοδότηση της έρευνας και τις ερευνητικές πρακτικές σε όλο τον κόσμο. Στις μεταπολεμικές κοινωνίες της Ανατολικής Ευρώπης δεν ταίριαζε μια ασθένεια όπως η πολιομυελίτιδα. Την περίοδο εκείνη η πληθυσμιακή πολιτική υπήρξε πολύ σημαντική, στον αντίποδα μακροχρόνιων καταστροφών, αιματηρών μαχών, απελάσεων, γενοκτονιών και λιμοκτονίας. Παράλληλα δίνεται έμφαση στη βαριά βιομηχανία, η οποία απαιτεί υγιείς και ρωμαλέους εργάτες και την αναπαραγωγή υγιών ατόμων. Κατ’ επέκταση, οι επιδημίες πολιομυελίτιδας που εμφανίστηκαν στην Ανατολική Ευρώπη την εποχή εκείνη έθεσαν σε κίνδυνο την κοινωνική, πολιτική και οικονομική αναδιοργάνωση».

Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η μάχη κατά της πολιομυελίτιδας μεταφέρεται στο «αντίπαλο μπλοκ» και το εμβόλιό της συνδέεται με τον πρόεδρο των ΗΠΑ Φράνκλιν Ρούσβελτ που το 1945 επιχορηγεί τον πρώτο μαζικό εμβολιασμό κατά της πολιομυελίτιδας. Ωστόσο την περίοδο αυτή παρατηρούνται αρκετές περιπτώσεις παραλυτικής νόσου στη χώρα και αποκαλύπτεται πως σε ορισμένες παρτίδες που ετοίμασε η φαρμακευτική εταιρεία που παρασκεύασε τα εμβόλια ο ιός δεν είχε αδρανοποιηθεί αποτελεσματικά. Και ξεκινούν βέβαια οι αμφιβολίες.

Ωστόσο το 1955 η Σοβιετική Ενωση επιλέγει να δοκιμάσει το εμβόλιο (εξασθενημένος ιός πολιομυελίτιδας) του Αμερικανού ρωσικής-πολωνικής καταγωγής Αλμπερτ Σαμπίν και να προβεί σε κλινικές δοκιμές μεγάλης κλίμακας. Την περίοδο εκείνη εμβολιάζονται περισσότερα από 77 εκατομμύρια άτομα στο μεγαλύτερο πρόγραμμα εμβολιασμού που έγινε ποτέ.

Το Δυτικό Βερολίνο, βλέποντας την Ανατολική Γερμανία να υιοθετεί το εμβόλιο του Σαμπίν, κάνει το ίδιο. Και ακολουθούν άλλα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης (Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία κ.λπ.). Οι αμφιβολίες έχουν πια υποχωρήσει.

Τα επόμενα χρόνια, εκείνο που θεωρήθηκε αρχικά ως παρέμβαση του κράτους στις ατομικές ελευθερίες των πολιτών στη Σοβ. Ενωση αποδεικνύεται ότι υπήρξε μια σωτήρια λύση, για την οποία η αμερικανίδα επιδημιολόγος Dorothy Horstmann, εκπροσωπώντας τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) στην αξιολόγηση της εγκυρότητας των κλινικών δοκιμών για τα εμβόλια υπογραμμίζει τον ρόλο ενός κεντρικού κρατικού μηχανισμού. Ετσι, ο μαζικός υποχρεωτικός εμβολιασμός πολιομυελίτιδας στα κομμουνιστικά κράτη έγινε τελικά σημείο αναφοράς και αποτέλεσε το μοντέλο του προγράμματος εμβολιασμού κατά της πολιομυελίτιδας και από τον ΠΟΥ.

Η απαραίτητη ισορροπία

«Και σήμερα;» ακολουθεί η μόνη λογικοφανής επόμενη ερώτηση. «Ενώ τα εμβόλια μας έχουν βοηθήσει να εξαλείψουμε τις ασθένειες και ακόμη και ελέγξουμε τις πανδημίες, εξακολουθούν να προκαλούν διαμάχες και αμφιβολίες, όπως σήμερα» απαντάει η κυρία Καραμάνου. «Οπως όλες οι επιδημίες, η Covid-19 έχει μια παγκόσμια κοινωνική διάσταση. Ο κίνδυνος έκθεσης στον ιό, οι συνέπειες της επιδημίας ανάλογα με τις συνθήκες διαβίωσης, η επαγγελματική κατάσταση, η οικονομική κατάσταση, η εθνοφυλετική καταγωγή, οι κοινωνικές ανισότητες είναι ορισμένα θέματα που πρέπει να λάβουν υπόψη οι φορείς υγείας όσον αφορά τον εμβολιασμό. Αυτοί οι διαφορετικοί παράγοντες δεν είναι απαραίτητα ανταγωνιστικοί ή αντιφατικοί: οι πολίτες ενεργούν από αλτρουισμό ή αλληλεγγύη, όπως με τη δωρεά αίματος, γαμετών ή οργάνων και αντιστρόφως με τον εμβολιασμό ως μέτρο προστασίας έναντι σε μια πανδημία που άλλαξε τη ζωή μας και που δεν μπορεί μέχρι στιγμής να ελεγχθεί με άλλον τρόπο. Μια πολιτική για τον εμβολιασμό πρέπει να διασφαλίζει την ισορροπία μεταξύ του σεβασμού της αυτονομίας (μιας θεμελιώδους αρχής) και των επιλογών κάθε ατόμου, της προστασίας των πιο ευάλωτων αλλά και του συνόλου καθώς και της αυτοσυντήρησης των κοινωνικών δομών (παιδεία, υγεία, πολιτισμός, οικονομία). Εμπεριέχει την ευθύνη που έχει ο καθένας για την προσωπική του υγεία αλλά και για την υγεία της κοινότητας στην οποία ανήκει» συνεχίζει.

«H ελευθερία ενός ατόμου σε σχέση με μια ριψοκίνδυνη συμπεριφορά (αλκοολισμός, ταχύτητα στην οδήγηση) μπορεί να μεταφραστεί σε νοσηρότητα και σε επιπτώσεις που δεν αφορούν μόνο τον ίδιο αλλά και τους συνανθρώπους του, την κοινωνία και την οικονομία. Μπορούμε να απομονώσουμε το άτομο από την κοινωνία που ανήκει; Η ηθική δίνοντας στον καθένα το δικαίωμα να αποφασίζει για το πώς πρέπει να διαχειρίζεται τη ζωή του μοιάζει να υπονομεύει τη συνοχή που πρέπει να υπάρχει μεταξύ των μελών της κοινωνίας ώστε η τελευταία να εξακολουθεί να υφίσταται. Μια κοινωνία που οι επιλογές τού ενός θα στρέφονται εναντίον των επιλογών του άλλου και θα υπάρχει μια διαρκής και αδιάλειπτη διαμάχη είναι αδύνατον να σταθεί» καταλήγει.