Η Πρωτοχρονιά, πέρασμα στο νέο χρόνο, είναι
φυσικό να συνδέεται με συνήθειες που εξασφαλίζουν το καλό, την ευετηρία,
και την αποφυγή ενεργειών που μπορεί να σημαίνουν κακό για το χρόνο που
έρχεται.
Κυριαρχεί η αντίληψη της νουμηνίας, ότι δηλαδή κάθε τι που γίνεται
στην αρχή μιας περιόδου έχει επανάληψη και επίδραση σε όλη τη διάρκειά
της. Για παράδειγμα, το ποδαρικό, δηλαδή η συνάντηση ή υποδοχή του
προσώπου που θα μπει πρώτο στο σπίτι και θα φέρει καλοτυχία.
Χρησιμοποιούσαν επίσης το «αμίλητο» νερό, νερό που παλαιότερα έπαιρναν
από την πηγή με απόλυτη σιωπή και μ’ αυτό έπλεναν το πρόσωπό τους και
ράντιζαν τους χώρους, με την ενδόμυχη ευχή «όπως τρέχει το νερό, έτσι να
τρέχουν και τα καλά στο σπίτι». Επίσης, κρεμούσαν στην πόρτα του
σπιτιού αγριοκρεμμύδα (ασκελετούρα στην Κρήτη, σκιλλοκρέμμυδο, μπότσικας
αλλού), που είναι βολβοί μεγάλης αντοχής.
Η συνήθεια της πρόγνωσης του μέλλοντος στην αρχή του νέου έτους
αντικατοπτρίζεται στο κυνήγι της τύχης με το χαρτοπαίγνιο αλλά και την
τοποθέτηση φύλλων ελιάς στο τζάκι ή κόκκων σιταριού στη στάχτη,
προκειμένου να διαπιστώσουν πώς θα πάει η υγεία κατά τη διάρκεια του
χρόνου που έρχεται.
Η βασιλόπιτα
Το έθιμο της βασιλόπιτας υπάρχει σε όλο τον ελληνικό χώρο. Το
μοίρασμα της πίτας γίνεται για το καλό της χρονιάς, για την καλή τύχη
του σπιτιού και για την ευλογία του Αγίου Βασιλείου. Μια λόγιας
προέλευσης παράδοση αναφέρει ότι, όταν ο Άγιος Βασίλειος ήταν Επίσκοπος
στην Καισάρεια, ο τότε Έπαρχος της Καππαδοκίας πήγε να εισπράξει φόρους.
Οι φοβισμένοι κάτοικοι ακολουθώντας την προτροπή του Αγίου μάζεψαν ό,τι
πολύτιμο είχαν και βγήκαν με τον δεσπότη τους να προϋπαντήσουν τον
έπαρχο. Ο Άγιος Βασίλειος με την πειθώ του και την εμφάνισή του έπεισε
τον έπαρχο να μην πάρει τα τιμαλφή των κατοίκων. Έτσι ανέκυψε το
πρόβλημα της επιστροφής των δώρων στους ιδιοκτήτες τους. Ο Άγιος
σκέφτηκε και προέτρεψε τους κατοίκους να παρασκευάσουν μικρές πίτες και
έβαλε μέσα σε κάθε μια ένα αντικείμενο. Με θαυματουργό τρόπο καθένας
πήρε ό,τι είχε προσφέρει. Από τότε στη γιορτή του Αγίου φτιάχνουμε πίτες
και βάζουμε μέσα νομίσματα. Η παράδοση αυτή αγαπήθηκε πολύ από τους
πληθυσμούς της Μικράς Ασίας όπου ο Άγιος ήταν ιδιαίτερα οικείος.
Η βασιλόπιτα (κουλούρα) παρασκευαζόταν παραδοσιακά όπως και σήμερα σε
όλη την Ελλάδα. Είτε έφτιαχναν χωριστά τη μαντική πίτα από τον
εορταστικό άρτο είτε τα συνδύαζαν. Στη Θεσσαλία για παράδειγμα έφτιαχναν
μια πίτα με φύλλα. Έβαζαν μέσα ένα κέρμα, κλήμα, τριφύλλι, καλαμπόκι,
σιτάρι, φασόλι και άχυρο, σύμβολα της κύριας ασχολίας των μελών της
οικογένειας. Π.χ. ο αμπελουργός έβαζε μικρό κομμάτι από κλήμα, ο γεωργός
σιτάρι ή άχυρο κ.λπ.
Το μεσημέρι, ύστερα από το φαγητό, ο πατέρας ή ο μεγαλύτερος της
οικογένειας έκοβε την πίτα με τελετουργικό τρόπο. Μερίδιο είχαν όλα τα
μέλη, κατά σειράν ηλικίας, καθώς και οι ξενιτεμένοι, οι φιλοξενούμενοι,
το σπίτι. Σε πολλές περιοχές κόβεται πρώτο το κομμάτι του Χριστού,
δεύτερο της Παναγίας, τρίτο του Άι Βασίλη και ακολουθούν τα μέλη της
οικογένειας. Ο πατέρας γύριζε την πίτα πάνω στο τραπέζι, ώστε το τυχερό
του καθενός να έρθει μπροστά του. Όταν έπαιρνε το κομμάτι του, το παιδί
φιλούσε το χέρι του γονέα. Το κέρμα έφερνε λεφτά, το κλήμα κρασιά, το
τριφύλλι πρόβατα κ.ο.κ. Επίσης πίστευαν ότι ανάλογα με το είδος του
φυτού που έβρισκε το κάθε μέλος της οικογένειας θα έπρεπε να μεριμνά
ιδιαίτερα για τη συγκεκριμένη καλλιέργεια κατά τη διάρκεια της νέας
χρονιάς.
 |
| Βασιλόπιτα Καλύμνου |
Η βασιλόπιτα στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία κ.α. είναι τυρόπιτα ή
κρεατόπιτα, ενώ στους πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία γλύκισμα ή γλυκό ψωμί
ζυμωμένο με διάφορα μυρωδικά. Οι Σαρακατσάνοι έφτιαχναν την πίτα το πρωί
της παραμονής, ανακατώνοντας μέσα στο ζυμάρι γάλα, βούτυρο και μέλι ή
ζάχαρη και την έτρωγαν ανήμερα του Αγίου Βασιλείου για να πάει καλά η
χρονιά.
Στο αστικό πλαίσιο η πίτα είναι γλύκισμα, ενώ εμφανίζεται και το
κομμάτι του φτωχού. Από τις αρχές του 20ού αιώνα η κοπή της πίτας
αρχίζει να γίνεται και στα Σωματεία, τα Ιδρύματα και τους οργανισμούς
καθ’ όλη τη διάρκεια του Ιανουαρίου. Σήμερα είναι πλέον μια καθιερωμένη
εορταστική εκδήλωση στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας.
Μαντέματα – Σημάδια της τύχης – Οιωνισμοί
Η έννοια της πρόβλεψης του μέλλοντος είναι μεγάλο ζητούμενο στην
καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Ο φόβος γι’ αυτό που επιφυλάσσει η
προσωπική και οικογενειακή ζωή, για τις επιπτώσεις του χρόνου, του
ενιαυτού, των εποχών, του καιρού οδηγούν σε μια σειρά από πράξεις και
ενέργειες, που βασίζονται σε εδραιωμένες αντιλήψεις για τους παράγοντες,
που παίζουν τον καθοριστικό ρόλο.
Σημάδι, γούρι (καλός οιωνός), προσήμαδο (κακός οιωνός), «δεν το’ χω
σε καλό παρατήρημα» (=προοιωνίζομαι δυσάρεστα, Κρήτη), «έχει καλό
ανάχαρο» (Μεθώνη), μοιραίνω, μοιράρης, μοιράρισσα, ρίχτης, μάντης (=
προφήτης, μάγος, που ασκεί και τη μαντική και τη μαγεία), οραματίζομαι
(=ονειρεύομαι) και «ξεδιαλύνω τ’ όνειρο» είναι μερικές από τις
συνηθισμένες λέξεις που χρησιμοποιούσαν για να δηλώσουν την προσπάθεια
να μαντέψουν με διάφορα μέσα και τρόπους το μέλλον, άμεσα ή
μακροπρόθεσμα.
Ποδαρικό
Ο πρώτος που θα μπει το πρωί στο σπίτι μας, μας κάνει ποδαρικό. «Το
πιο σπουδαίο ποδαρικό είναι την Πρωτοχρονιά και την πρώτη του Σεπτέμβρη
αλλά και στην αρχή του μήνα, της εβδομάδας και της μέρας. Αλλουνού είναι
καλό το ποδαρικό του, αλλουνού κακό». Το ίδιο με το χερικό: «να κάμω
εγώ αρχή που ’ναι το χερικό μου καλό» (Γαλανάδες Νάξου) και το απάντημα
(άντισμα, αναραχός), π.χ. δεν έχει καλό άντισμα, δηλ. η συνάντησή του
δεν θα βγάλει σε καλό.
Οι καλορίζικοι ή καλόμοιροι, συνήθως τα μικρά παιδιά, προσκαλούνται
να μπουν πρώτοι το πρωί της αρχιχρονιάς, την 1η Ιανουαρίου και την
Πρωτοχρονιά της 1ης Σεπτεμβρίου, καθώς «είναι καλοπόαροι» ή έχουν «καλόν
πουαρικόν» και έτσι η οικογένεια απαλλάσσεται από κάθε ασθένεια και
κακό, «δεν την πιάν’ αρρώστια».
Εμπυροσκοπία
Το βράδυ της Πρωτοχρονιάς ρίχνουν πάνω στην καφτερή πλάκα του τζακιού
κόκκους σίτου (ή χλωρά φύλλα ελιάς ή καρυδιάς) και από το πήδημα των
κόκκων ή τον τρόπο με τον οποίον απανθρακώνονται συμπεραίνουν αν ένα
άτομο θα είναι υγιές κατά τη διάρκεια της χρονιάς, θα αρρωστήσει ή θα
ξενιτευτεί. Τους κόκκους αυτούς ρίχνουν κατόπιν στη βρύση του χωριού ή
στο πηγάδι (Δυτική Μακεδονία).
Στην Ήπειρο την Πρωτοχρονιά συνηθίζουν να ρίχνουν στη φωτιά κλαδί πρίνου, λέγοντας τα εξής:
Καλημέρα κι αϊ Βασίλης / με τον πέρναρο στα χέρια / με το διάφορο στο σπίτι / όσα φύλλα και κλαριά, / τόσα γρόσια και φλουριά.
Στην περιφέρεια Αδριανουπόλεως το πρωί της Πρωτοχρονιάς τα παιδιά,
ηλικίας 12-15 ετών, γύριζαν τα σπίτια μ’ ένα κλαδί κρανιάς (σουρβάκια)
και σούρβιζαν, δηλ. κτυπούσαν τον νοικοκύρη και τους οικείους στη ράχη
λέγοντας:
Σούρβα, σούρβα, γερό κορμί,/ γερό κορμί, γερό σταυρί / Σαν ασήμι, σα κρανιά / και την χρόν’ γούλ’ γεροί / και καλόκαρδοι!
Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς
μπορείτε να επισκεφθείτε τον ιστότοπο του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής
Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών (http://www.kentrolaografias.gr/), από
όπου αντλήσαμε το υλικό για το παρόν κείμενο.
Κείμενο: Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Διευθύντρια
Κ.Ε.Ε.Λ. Επιμέλεια: Ευάγγελος Καραμανές, ερευνητής. Συνεργάστηκαν: Ζωή
Αναγνωστοπούλου, Παρασκευάς Ποτηρόπουλος, Κλεοπάτρα Φατούρου.
0 Σχόλια