Η ομιλία του Κου Βαρβαρούση Πάρι για την πολιτισμική κληρονομιά του Δήμου Αλιάρτου -Θεσπιέων

Πάρις Βαρβαρούσης

Ομιλία στο Συνεδριακό Κέντρο του Δήμου Αλιάρτου ,Σάββατο, 15 Φεβρουαρίου 2014, 18.30

Θέμα: «Η πολιτισμική κληρονομιά του δήμου Αλιάρτου – Θεσπιέων. Εικόνες πολιτισμού από την Αρχαιότητα»

Κυρίες και Κύριοι,

Θα ήθελα κατ’ αρχήν να ευχαριστήσω τους φορείς του «Ελεύθερου Λαϊκού Πανεπιστημίου Αλιάρτου», τον Δήμαρχο κ. Ντασιώτη, τον Πρόεδρο της «Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών» κ. Κόλλια και τον Πρόεδρο του «Κοινού των Βοιωτών» κ. Καρβούνη, για την ευγενική πρόσκληση που μου απηύθυναν να μιλήσω, στο πλαίσιο αυτού του θεσμού, για την πολιτισμική κληρονομιά του Δήμου Αλιάρτου – Θεσπιέων με εικόνες πολιτισμού από την αρχαιότητα.

Επίσης, θα ήθελα να καλωσορίσω και εγώ το εκλεκτό ακροατήριο.

Επειδή η πρόσφατη μετονομασία του Δήμου στηρίχθηκε σε πολιτισμικά κριτήρια, θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι η πρωτοβουλία αυτή δεν ικανοποιεί μόνο ένα μέρος πολιτών, αλλά όλους τους πολίτες του Δήμου, γιατί:

 - Ο πολιτισμός συμβάλλει από τη φύση του στην κοινωνική αλληλεγγύη και ενισχύει την τοπική ταυτότητα. Μνημεία και αρχαιολογικοί χώροι προσφέρουν μια ζωντανή εικόνα γι’ αυτά που μας συνδέουν με το παρελθόν. Η πολιτισμική κληρονομιά θεωρείται αναπόσπαστο στοιχείο της σύγχρονης ζωής και συμβάλλει στη διαμόρφωση της ταυτότητας ενός κοινωνικού συνόλου.

- Η πρωτοβουλία αυτή θα ενισχύσει και την τουριστική κίνηση με τη σύνθεση και την προβολή των δύο πολιτισμικών αξόνων της περιοχής που χαράσσονται ο ένας στις παρυφές της Κωπαΐδας, στις «Ογχήστιες ακρολιμνιές» κατά τον Πίνδαρο, όπου υπάρχουν οι εξής αρχαιολογικοί χώροι: Ογχηστός με το ιερό του Ποσειδώνα, ο λόφος της αρχαίας Αλιάρτου με την ακρόπολη και το ιερό της Αθηνάς, η ομηρική Ωκαλέα και το Τιλφούσιον όρος με το ιερό του Απόλλωνα. Πρόκειται για τον αρχαίο δρόμο των θεοπρόπων, από τον οποίο περνούσαν οι θρησκευτικές πομπές από την Αθήνα και τη Θήβα, για να συμβουλευτούν το Μαντείο των Δελφών. Εδώ τελούνταν τα «Ογχήστια», εορταστικές εκδηλώσεις με αρματοδρομίες προς τιμή του Ποσειδώνα, με τις «πασίγνωστες νίκες των γοργοπόδαρων αλόγων» κατά τον Όμηρο.

Ο δεύτερος πολιτισμικός άξονας απλώνεται στην Κοιλάδα των Μουσών, κατά μήκος του Περμησσού ποταμού. Με αφετηρία τις Θεσπιές, μια πανάρχαια πόλη γνωστή ιδιαίτερα για τους αρχαιολογικούς θησαυρούς της, και μέσω της αρχαίας Άσκρης, πατρίδας του Ησιόδου, φθάνει στο Ιερό των Μουσών και στο αρχαίο θέατρο, όπου τελούνταν οι λαμπρές εορταστικές εκδηλώσεις προς τιμή των Μουσών, και συνεχίζει στις πλαγιές του Ελικώνα μέχρι την Ιπποκρήνη και τον βωμό του Δία στην κορυφή του.

Οι δύο αυτοί άξονες ενσωματώνουν μνημεία και ευρήματα εξαιρετικής σπουδαιότητας που κοσμούν διεθνώς μεγάλα αρχαιολογικά μουσεία και μας γεμίζουν υπερηφάνεια.

Υπό την έννοια αυτή η ανάγκη για την προστασία και τη διαφύλαξη της τοπικής πολιτισμικής κληρονομιάς είναι ευθύνη όχι μόνο των υπεύθυνων τοπικών αρχών, αλλά και όλων των πολιτών. Ο σεβασμός στις πολιτισμικές αξίες, την ιστορία και τα επιτεύγματα των προγόνων μας (υλικά και πνευματικά) είναι υποχρέωση όλων, γιατί είναι αυτά που μας συνδέουν με το παρελθόν, με τη μακρόχρονη ιστορική πορεία και εξέλιξη.

Ιδιαίτερα για ένα σύγχρονο κράτος, η πολιτισμική κληρονομιά, ο πολιτισμός γενικότερα, αποτελούν σήμερα τον τρίτο πυλώνα της ισχύος του, μετά την οικονομία και την ασφάλεια. Μεγάλες δυνάμεις επενδύουν δυναμικά στον πυλώνα αυτό και ιδρύουν σε άλλα κράτη πολιτιστικά κέντρα και ινστιτούτα, για να ενισχύσουν τη θέση τους. Εδώ στην Ελλάδα, για παράδειγμα, έχουν ήδη ιδρυθεί πολιτιστικά κέντρα από Αμερικανούς, Γάλλους, Βρετανούς, Γερμανούς, Ισπανούς, Ιταλούς, κ.ά., με στόχο την προβολή και ενίσχυση της επιρροής τους μέσω του πολιτισμού.

Το θέμα του πολιτισμού ως δυναμικού στοιχείου αξιοποίησαν άριστα οι αρχαίοι μας πρόγονοι, προβάλλοντας μέσα από την ανάδειξη του πολιτισμού τους μια ήπια ισχύ, με την οποία μπόρεσαν να επηρεάζουν και πολιτικές καταστάσεις, εντός και εκτός του συστήματος των πόλεων-κρατών. Η ανάδειξη της δύναμης των Αθηναίων μέσω του πολιτισμού αποτέλεσε βασικό πρόγραμμα μελέτης των Αμερικανών κατά την ανάδειξή τους σε παγκόσμια δύναμη. Το έργο του Θουκυδίδη που αναλύει τον τρόπο, με τον οποίο οι Αθηναίοι αναδείχθηκαν σε κυρίαρχη δύναμη στον τότε κόσμο, ήταν αντικείμενο εμβριθούς μελέτης σε αμερικανικές στρατιωτικές σχολές και ακαδημίες.

Αλλά και σε τοπικό επίπεδο, οι αρχαίες Ελληνικές πόλεις ίδρυαν μνημεία, φιλοτεχνούσαν αγάλματα και παραστάσεις σε αγγεία, όχι μόνο για θρησκευτικούς λόγους, αλλά και για την προβολή τους.

Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι στην Αλίαρτο, δίπλα στην κρήνη Κισσούσα, υπήρχαν στολισμένα τα μνήματα των μυθικών προσώπων Ραδάμανθυ και Αλκμήνης, μητέρας του Ηρακλή, που έζησαν τα τελευταία χρόνια τους στην περιοχή, και ότι οι Αλιάρτιοι τα επεδείκνυαν με ιδιαίτερο καμάρι σε επισκέπτες και άλλους περαστικούς.

Μνημεία, αγάλματα, επιτύμβιες στήλες, ειδώλια και αγγεία με παραστάσεις θεοτήτων και ηρώων φτιάχνονταν, για να τιμήσουν ένα γεγονός ή κάποια προσωπικότητα. Ο σεβασμός σε μια θεότητα ή έναν ήρωα είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία πλήθους μνημείων.

Αλλά και η μυθολογία αποτέλεσε ιδιαίτερο στοιχείο ισχύος. Σ’ αυτό άλλωστε οφείλονται οι πολλές παραλλαγές των μύθων, δεδομένου ότι κάθε πόλη προσπαθούσε να αξιοποιήσει για το συμφέρον της τους διάφορους μυθικούς ήρωες. Ο Διόνυσος, π.χ., φέρεται να έχει πολλές πατρίδες, όπως και άλλες θεότητες. Οι Αλιάρτιοι έκοψαν νομίσματα με τον Ογχήστιο Ποσειδώνα, για να διασφαλίσουν την κυριαρχία τους στην Ογχηστό. Οι Θεσπιείς έκοψαν νομίσματα με την Αφροδίτη, στην οποία προσέδωσαν πέρα από την αίγλη και το κάλος και πολεμικά στοιχεία, για να ενισχύσουν την ασφάλειά τους.

Σημαντικό μέλημα για τις σύγχρονες τοπικές κοινωνίες που διαθέτουν μεγάλη πολιτισμική κληρονομιά είναι η διαχείριση και αξιοποίησή της. Τούτο υπαγορεύει και μια δυναμική στρατηγική διαχείρισης με συγκεκριμένες προτεραιότητες. Ο πρωταρχικός στόχος συνίσταται στο να μεταδοθεί η σημασία της ανάδειξης στα μέλη της κοινότητας και στους επισκέπτες. Προς την κατεύθυνση αυτή απαιτούνται προγράμματα και δράσεις καθαρισμού των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, εξασφάλιση προσβασιμότητας με ασφαλή μονοπάτια για την εξυπηρέτηση επισκεπτών, σήμανση των αρχαιολογικών χώρων με πινακίδες και λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων για προστασία και φύλαξη των μνημείων και αρχαιολογικών χώρων. Παράλληλα, θα τόνιζα ότι απαιτείται υποβολή προτάσεων - μελετών για περαιτέρω έρευνες και γενικότερα για την αξιοποίηση της πολιτισμικής κληρονομιάς.

Πριν προχωρήσω στην προβολή εικόνων από μνημεία και αρχαιολογικούς τόπους, θα ήθελα να αναφέρω ορισμένα ιστορικά στοιχεία που σηματοδότησαν μια κοινή πορεία της Αλιάρτου, των Θεσπιών και της Άσκρης κατά την αρχαιότητα.

Οι αρχαιολογικές έρευνες έδειξαν ότι αυτές οι τρεις πόλεις παρουσίασαν κατοίκηση από τα μυκηναϊκά χρόνια και ακόμα νωρίτερα. Στον λόφο της αρχαίας Αλιάρτου, όπου ήταν κτισμένη η αρχαία πόλη με το ιερό της Αθηνάς, αποκαλύφθηκε ακρόπολη από τα μυκηναϊκά χρόνια, ενώ κατά τον Καλλίμαχο η Αλίαρτος χαρακτηρίζεται ως πόλη του Κάδμου, του μυθικού ήρωα που έκτισε τη Θήβα. Στις αρχαίες Θεσπιές, ανασκαφικές έρευνες έφεραν στο φως πήλινα αγγεία με ανθρωπόμορφες παραστάσεις από την νεότερη νεολιθική εποχή, ενώ κατά τα μυκηναϊκά χρόνια αποτέλεσε σπουδαίο εμπορικό κέντρο λόγω του λιμανιού της Κρεύσιδος (σημερινής Λιβαδόστρας). Αλλά και η ακρόπολη της αρχαίας Άσκρης, που βρίσκεται στην κορυφή του λόφου Πυργάκι, σημειώνεται από αρχαιολόγους ότι διαθέτει οχυρωματικό περίβολο μυκηναϊκής εποχής.

Στην κλασική εποχή, η πορεία των πόλεων αυτών συνδέεται με σχέσεις συνεργασίας στα πλαίσια της Αμφικτιονίας της Ογχηστού και της Βοιωτικής Ομοσπονδίας, αλλά και με σχέσεις σύγκρουσης, γεγονός που χαρακτηρίζει γενικά όλες τις πόλεις-κράτη.

Τα κοινά ιστορικά στοιχεία της Αλιάρτου και των Θεσπιών προσδιορίζονται στα εξής σημεία:

• Κατά τους Περσικούς Πολέμους, οι δύο πόλεις καταστράφηκαν από τους Πέρσες. Η Αλίαρτος, γιατί δεν «εμήδισε», δεν δέχτηκε την υποταγή, και οι Θεσπιείς, γιατί πολέμησαν εναντίον τους με 700 οπλίτες, οι οποίοι έπεσαν ηρωικά υπό την ηγεσία του Δημόφιλου δίπλα στον Λεωνίδα. Οι πόλεις ξαναχτίστηκαν, και σ’ αυτό συνέβαλαν οι Αθηναίοι, ιδιαίτερα για τους Θεσπιείς, και αργότερα οι Μακεδόνες για τους Αλιάρτιους (με τη βοήθεια του Μεγάλου Αλεξάνδρου οχυρώθηκε και πάλι η πόλη με τείχη).

• Η Αλίαρτος αποτέλεσε ιδρυτικό μέλος της Βοιωτικής Ομοσπονδίας στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. Σταθμός στην ιστορία της υπήρξε η ομώνυμη μάχη το 395 π.Χ., κατά την οποία τα σπαρτιατικά στρατεύματα που πολιόρκησαν την πόλη ηττήθηκαν και ο ηγέτης τους, ο στρατηγός Λύσανδρος, βρήκε τον θάνατο από τον Αλιάρτιο στρατιώτη Νεόχωρο. Οι Θεσπιείς, παράλληλα, είχαν ενεργό συμμετοχή στη Βοιωτική Ομοσπονδία και εκπροσωπούνταν με δύο Βοιωτάρχες, όπως και η Θήβα.

• Ενδιαφέρον παρουσιάζει, όμως, η κοινή πορεία των Θεσπιών και της Αλιάρτου κατά την περίοδο της μακεδονικής δυναστείας. Οι δύο αυτές πόλεις αποτέλεσαν το προπύργιο των Μακεδόνων στη Βοιωτία. Μακεδόνες πρέσβεις, αναφέρεται στις αρχαίες πηγές, επισκέπτονταν επανειλημμένα τους δήμους της Αλιάρτου και των Θεσπιέων για τη διασφάλιση της στενής συνεργασίας. Όταν όμως ήλθαν οι Ρωμαίοι, τα πράγματα άλλαξαν. Στην Αλίαρτο είχε ήδη δημιουργηθεί ένα ισχυρό φιλομακεδονικό κόμμα –σ’ αυτό είχε συμβάλει και η στάση του Μεγάλου Αλεξάνδρου σχετικά με την αποκατάσταση των ισχυρών τειχών της πόλης, καθώς και η εντολή του στον μηχανικό Κράτη από την Χαλκίδα να αποξηράνει την Κωπαΐδα. Αυτά τα στοιχεία οδήγησαν τους Αλιάρτιους να αντισταθούν σθεναρά στις ρωμαϊκές λεγεώνες, με αποτέλεσμα τεράστιες καταστροφές και θύματα, πολιορκία της πόλης τους από τους Ρωμαίους, κατάκτηση, λεηλασία, υποδούλωση των ζώντων, εκ θεμελίων καταστροφή. Η Αλίαρτος έκτοτε δεν ξαναχτίστηκε. Ανατολικά της αρχαίας πόλης στην περιοχή των Κήπων Αλιάρτου ήρθαν στο φως ευρήματα δίπλα σε ναΐσκους που χρονολογούνται από την Βυζαντινή εποχή που μαρτυρούν την ύπαρξη ενός οικισμού, ο οποίος στη συνέχεια εξελίχθηκε σε ευρεία κοινότητα κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας.

• Αντίθετα, οι Θεσπιείς τήρησαν κατά την κρίσιμη αυτή περίοδο άλλη στάση αποδεχόμενοι τις υποσχέσεις περί ειρήνης των Ρωμαίων, οι οποίοι αισθάνονταν θαυμασμό για τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, κάτι που διαπιστώνεται και στις σχέσεις τους με τους Αθηναίους. Οι Ρωμαίοι, σεβόμενοι το Ιερό των Μουσών και τη λατρεία του Έρωτα και της Αφροδίτης, ευεργέτησαν τους Θεσπιείς, χρηματοδοτώντας την ανάδειξη του Ιερού και των εορτασμών. Αναφέρεται ότι Ρωμαίοι συγκλητικοί έρχονταν στην Κοιλάδα των Μουσών, για να παρακολουθήσουν τις εορταστικές εκδηλώσεις, ενώ στην πλαγιά απέναντι από το Ιερό των Μουσών στήνονταν σκηνές, όπου παραθέριζαν Ρωμαίοι, αλλά και προσωπικότητες από την ευρύτερη περιοχή και όχι μόνο από τη Βοιωτία. Ο Πλούταρχος εξιστορεί πως ο ίδιος έκανε το γαμήλιο ταξίδι του στις Θεσπιές και από εκεί στην Κοιλάδα των Μουσών, όπου παρακολούθησε, με πλήθος κόσμου, τις εορταστικές εκδηλώσεις.

Στη συνέχεια, θα ήθελα να παρουσιάσω και να σχολιάσω αντιπροσωπευτικές εικόνες από τη αρχαιότητα με μνημεία, αρχαιολογικούς χώρους και ευρήματα που αποτελούν βασικά στοιχεία της τοπικής πολιτισμική κληρονομιάς.

Το Εν Όψει ευχαριστεί τον  Καθηγητή  Κο Βαρβαρούση Π. για την άμεση ανταπόκριση και διάθεση στοιχείων της ομιλίας για δημοσίευση.